بزرگنمايي:

آریا بانو - راسخون / نوروز به عنوان یکی از جشن های ملی، باستانی و آیینی ایران زمین، یادآور حکایات و وقایع مهم و تأثیرگذار است. ما ایرانیان، این جشن با شکوه را از نیاکانمان که از روزگاران دور در این سرزمین باستانی زندگی می کرده اند، به ارث برده ایم. روایت‌های زیادی در رابطه با تاریخچه پیدایش نوروز یافت می‌شود. اما به راستی نوروز یادگار کدام دورۀ تاریخی است؟ در این مقاله قصد داریم تا با استفاده از مستندات موجود، مراحل شکل گیری و تکامل عید نوروز را در زمان قبل و بعد از اسلام مورد بررسی قرار دهیم.
آغاز سال نو و جشن نوروز در ایران، همزمان با شروع فصل بهار است. این جشن که در زبان فارسی امروز به معنای عید و روز نو و شادمانی عمومی و ملی خوانده می شود، واژه ای است اوستایی به نام «یَسن / یَسنه». این واژه در پهلوی «یَزشن» به معنای ستایش و پرستش آمده است (1) .
در برخی از افسانه‌ها، به پیوند میان عید نوروز و انتقال خورشید به شمال خط استوا اشاره شده است. که از شکوفایی و سرسبز شدن زمین، پس از یک دوره پژمردگی در فصل پاییز و زمستان حکایت می کند. از طرفی، انتخاب زمان طراوت و شکوفایی زمین برای آغاز یک سال جدید، می تواند نمادی از توانمندسازی جامعه ایرانی از گذشته تا به امروز باشد.
بررسی تاریخچه پیدایش عید نوروز
با مطالعه و بررسی برخی از کتب تاریخی، اسطوره‌ای و مذهبی، به جرات می توان گفت قدمت جشن نوروز به بلندای تاریخ تمدن بشری است. بدین معنا که از آغاز آمدن گروه بشری، به ایران، از سلسه های هخامنشی و ساسانی تا گشایش اسلامی، مردم این روز را گرامی می داشتند.
هرچند هر کدام از روایت‌های موجود، چگونگی پیدایش و دگرگونی عید نوروز را متفاوت نقل کرده اند؛ اما آنچه که از کتب کهن ایرانیان نظیر اوستا و شاهنامه و همینطور آثار تاریخی همچون تخت جمشید به جا مانده است، جمشید شاه را پایه گذار عید نوروز معرفی می کند:
اوستا کتاب مقدس زرتشتیان
در اوستا، با وجود اینکه مستقیما اشاره ای به نوروز و آیین های نوروزی نشده است؛ اما برخی از متون آن در خصوص فروهرهای درگذشتگان پاک توضیح می دهد که در اول فروردین، برای احوالپرسی از خویشاوندان خود به زمین می‌آیند و با تماشای خوشحالی بازماندگان از اهورامزدا برای آنان طلب خیر و رحمت می‌کنند.
علاوه بر این، در بخش دیگری از کتاب اوستا، به جمشید «یما» اشاره شده است. در این روایت، جم که دارای فرّ ایزدی بوده است، به فرمان اهورامزدا، به جنگ با اهریمنی پرداخته که موجب خشکسالی، قحطی و نابودی خیر و برکت شده بود (2)و (3).
شاهنامه فردوسی
فردوسی بزرگ نیز در شاهنامه، پیدایش نوروز را مصادف با پیروزی بزرگ جمشید بر دیوان می‌داند. دیوان در شاهنامه، مظهر پلیدی‌هایی همچون سرما، تاریکی، جهالت و خشونت بودند. دیگر شاعران ایرانی نیز قبل و بعد از پیدایش اسلام در نوشته های خود بسیار از نوروز یاد کرده اند و آن را یادگاری از جمشید خوانده اند.
تخت جمشید
کوروش بزرگ، بنیانگذار سلسه هخامنشیان در سال 538 (پیش از میلاد)، نوروز را به عنوان یک جشن ملی به رسمیت شناخت. ترفیع سربازان، تمیز کردن مکان‌های عمومی و خانه‌های شخصی و همینطور بخشش محکومان از جمله برنامه های او برای این روز بود. در زمان داریوش اول نیز، مراسم عید نوروز در تخت جمشید بر پا می‌شد.
با وجود اینکه در سنگ‌نوشته‌های باقی مانده از دوران هخامنشیان، به برگزاری نوروز اشاره مستقیمی نشده است؛ اما بر اساس پژوهش های صورت گرفته بر روی آن ها، مردم آن دوران، با عید نوروز آشنا بوده اند و این روز را به عنوان آیینی کهن، به هنگام گردش سال جشن می گرفته اند(4) . این آثار همچنین نمایشی از تقدیم هدایا از سوی اقوام و ملل تابع هخامنشیان به حضور پادشاه را در این روز نشان می دهد.
بر اساس ادعای برخی از پژوهشگران نظیر هرتسفلد، کرفتر، اردمن، گیرشمن و پرادا، تخت جمشید برای برپایی مراسم نوروز ساخته شده بود. آنها برای اثبات این ادعا، به سنگ نگاره‌ای در تخت جمشید اشاره می کنند که نمادی از نوروز زرتشتیان است. در اعتدال بهاری در اولین روز نوروز، نیرو و توان شیر و گاو در حال نبرد برابر است.
در این سنگ نگاره، شیر نماد خورشید و گاو نیز نماد زمین است. البته برخی دیگر از پژوهشگران مثل نیلاندر، کامایر، موسوی هر مدرک و ادعایی در خصوص جشن گرفتن نوروز در دوره هخامنشی را انکار کرده اند.
همچنین یادآور می شویم بر اساس روایتی از ابوریحان، برگزاری جشن نوروز به دوران قبل از جمشید نیز بر می گردد. وی در این رابطه گفته است: «آن روز که روز تازه ای بود جمشید عید گرفت؛ اگر چه پیش از آن هم نوروز بزرگ و معظم بود.» (2) .
نوروز در دوره اشکانیان و ساسانیان
اطلاعات زیادی از نحوه برگزاری نوروز در دوره اشکانیان وجود ندارد. به نقل از شادروان پور داوود می‌نویسد: اشکانیان ایرانیان زرتشتی مذهب بودند، اما بخاطر تسلط 80 ساله ی یونانی‌ها بر ایران از آداب و رسوم دور شده بودند (5) .
اما پادشاهان ساسانی، آیین‌های مرتبط با نوروز را با شکوه‌ خاصی برگزار می‌کردند. آنها پنج روز اول (نوروز عامه) را به رفع نیازهای مردم می‌پرداختند. سپس ششم فروردین به بعد را (نوروز خاصه) به خود و نزدیکانشان اختصاص می دادند. نواختن سازهای ویژه نوروز و جشن و شادمانی در این دوران رایج بوده است.
گرامی‌داشت نوروز در اسلام
دین اسلام به ویژه آیین تشیّع، به جایگاه عید نوروز توجه ویژه‌ای داشته و همواره به گرامی داشتن این روز خجسته تاکید کرده است.
طبق روایت نقل شده از جانب امام صادق "روز نوروز همان روزی است که خداوند در آن از بندگانش پیمان گرفت که او را پرستش کنند و هیچ چیزی را شریک او ندانند و این که به پیامبران و اولیایش ایمان بیاورند و آن نخستین روزی است که خورشید در آن طلوع کرده، و بادهای باردار کننده در آن وزیده است و گل ها و شکوفه های زمین آفریده شده است (6) .
برخی از حکومت هایی که پس از ظهوراسلام در ایران بر سر کار آمدند، نظیر طاهریان، سامانیان، آل بویه، غزنویان، سلجوقیان و به ویژه صفویان به عید باستانی و ملی نوروز اهمیت زیادی می دادند. و هر ساله با فرا رسیدن ایام نوروز، مراسم‌های با شکوهی را با حضور شاعران و اندیشمندان معروف آن زمان، در دربار خود برگزار می کردند.
بسیاری از آداب و رسوم کنونی عید نوروز، در واقع تلفیقی از رسم و رسومات عید ملی و باستانی ایرانیان و دستورالعمل های موکد اسلام است که هم‌اکنون به جزئی جدایی ناپذیر از آیین گرامی‌داشت این روز مبارک، تبدیل شده است.
برای مثال توانمند سازی جامعه در اسلام از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. یکی از اقدامات لازم برای رسیدن به این هدف، برخورداری از زندگی سالم و مبتنی بر ترویج شادی، نشاط و انگیزه است. به این ترتیب عید نوروز با فراهم کردن فضای مورد نیاز، شرایط را برای رسیدن به این امر مهم فراهم می سازد.
نتیجه گیری
اگر چه با توجه به مستندات موجود، پیدایش عید نوروز به قبل از ظهور اسلام باز می گردد، اما این عید باستانی ذاتاً ارتباط بسیار نزدیکی با رهنمودهای الهی اسلام دارد. به طوری که در بسیاری از روایات، انطباق کامل آن با توصیه های دینی قابل مشاهده است.
به این ترتیب، نگاه اسلامی به عید نوروز که یک مراسم ملی و آداب عرفی کشور ما است، نگاهی مثبت و موثر در تعالی روحی و روانی جامعه ایرانی محسوب می‌شود.