بزرگنمايي:

آریا بانو - احمد وخشیته، دانشیار دانشگاه ملی اوراسیا

77 سال پیش بود که در بحبوحه جنگ جهانی دوم یکباره همه مسیرهای متفقین به تهران گره خورد تا به موجب آن روزولت از واشنگتن، چرچیل از لندن و استالین از مسکو رهسپار پایتخت ایران شوند. پیش از این دیدار، 32 پیام میان سران مثلث متفقین ردوبدل شده بود و استالین تلاش داشت که این نشست در خاک شوروی برگزار شود و از این رو شهر آرخانگلس در شمال و آستاراخان در جنوب کشورش را پیشنهاد کرده بود. اما از سوی دیگر روزولت خاک شوروی سوسیالیستی را برای مذاکره مناسب نمی‌دانست و آلاسکا را پیشنهاد داده بود که همچون دیگر گزینه‌هایش مثل بغداد و قاهره رد شدند. چرچیل نیز جزایر اورکنی را مطلوب خویش می‌دانست که آن هم با اقبال دیگر طرفین روبه‌رو نشد.
در این میان، گفته می‌شود که استالین بر ایران که نزدیک به شوروی بود تأکید داشت و در نامه‌ای به روزولت (پنجم نوامبر) هشدار داد که اگر محل نشست تهران نباشد، خودش در آن حاضر نخواهد شد و مولوتف را به‌عنوان نماینده می‌فرستد.
سرانجام و پس از تبادل 32 پیام، میان روزولت، چرچیل و استالین و با اصرار رهبر شوروی، تهران به عنوان محل گفت‌وگو انتخاب شد؛‌ نکته مهم دیگر این بود که در آن هنگام بخش قابل‌توجهی از خاک ایران در کنترل نیروهای شوروی، بریتانیا و حتی ایالات متحده بود و برایند این کنترل نظامی-امنیتی مثلث متفقین بر خاک ایران سبب شد که این کشور گزینه مورد اجماع طرفین قرار گیرد.
استالین چگونه وارد تهران شد؟
هر یک از این رهبران به‌طور بسیار محرمانه و از طریق مسیرهای مختلفی وارد ایران شدند. به‌کار‌بردن نام «تهران» حتی در نامه‌نگاری‌های محرمانه آنها نیز ممنوع بود و سران این کشورها به‌شدت بیم عملیات‌های خرابکارانه و سوء‌قصد به جانشان از سوی آلمان‌ها را داشتند. دوازدهم نوامبر نیروهای امنیتی شوروی وارد آستاراخان شدند که گفته می‌شود آنها وظیفه تأمین امنیت در مسیر تردد رهبر وقت شوروی و همچنین نشست تهران را بر عهده داشتند.
اگرچه هنوز هم در مورد نحوه سفر استالین ابهاماتی وجود دارد اما بعدها روزنامه کامسامولسکایا پراودا در گزارشی نوشت که رهبر وقت شوروی عصر روز 22 نوامبر 1943 با قطار شماره 501 از مسکو به سمت باکو حرکت کرده است. به موجب این روایت گفته می‌شود که استالین در واگن زرهی خاصی با وزن بیش از 80 تن نگهداری می‌شده است. قطار در قسمتی از مسیر زیر آتش هواپیماهای آلمانی قرار می‌گیرد که به موجب آن حتی با مشکلات فنی روبه‌رو می‌شود، باوجوداین‌ استالین از این شرایط بغرنج، قسر در می‌رود و ظاهرا 26 نوامبر نزدیک ساعت پنج صبح به باکو می‌رسد؛ شهری که آخرین بار 23 سال پیش یعنی 1920 در آنجا بوده است.
در مورد تعداد هواپیماها نیز از دو تا شش داگلاس C-47 اختلاف وجود دارد، اما آنچه مشخص است هدایت پرواز را شخص ژنرال گولووانوف، فرمانده نیروی هوایی دوربرد بر عهده داشت؛ پروازی که حوالی ظهر در آسمان تهران فرود آمد. اگرچه روایت دیگری نیز از عزیمت استالین به تهران به نقل از واسیلی سویریدوف، از قهرمانان جنگ جهانی دوم در شوروی وجود دارد که بر این باور است که استالین با هواپیمای انتقال مجروحان از مسکو به کراسنودسک در ساحل شرقی خزر می‌رود و از آنجا با کشتی خود را به بندر انزلی می‌رساند و سپس راهی تهران می‌شود. البته در نقلی دیگر نیز گفته می‌شود که استالین با همان قطار شماره 501 به تهران آمد. حکایت‌هایی که این هفته در یکی از برنامه‌های تلویزیونی کانال اول روسیه نیز به آن اشاره شد و بعد از گذشت 77 سال، هنوز با قطعیت نمی‌توان گفت که رهبر شوروی از چه طریقی خود را به نشست محرمانه تهران رسانده است.
اینتر افیرز نیز در گزارشی در همین رابطه می‌نویسد که دبیرکل وقت شوروی سوسیالیستی را بیش از 500 محافظ با لباس‌های غیرنظامی در شعاع هفت‌کیلومتری، در تهران همراهی می‌کردند. در طول کنفرانس تهران، تمامی راه‌های ارتباطی نظیر هوایی، ریلی، راهداری و تلگراف قطع شد؛ برنامه‌های رادیویی متوقف و مرزهای ایران بسته شد و به عبارتی می‌توان گفت که این کشور در طول نشست تهران از کل دنیا جدا شد. استالین در مدت اقامتش در تهران، تنها یک‌بار از سفارت شوروی خارج شد و آن زمانی بود که برای دیدار با شاه جوان رفت. در این میان، حضور روزولت در سفارت شوروی باعث نزدیکی میان او و استالین شد تا جایی که او بعدتر در رابطه با جوزف استالین گفت: «من با استالین کنار آمدم؛ او ترکیبی از اراده و شوخ‌طبعی است و من معتقدم که ما به‌خوبی با او و مردم روسیه روبه‌رو خواهیم بود».
نهایتا استالین دوم سپتامبر تهران را ترک کرد. او ششم دسامبر در نامه‌ای به روزولت از موفقیت‌آمیزبودن نشست تهران سخن گفت و نوشت: «امیدوارم که دشمن مشترک مردم ما (آلمان نازی) به‌زودی این موفقیت ما را احساس کند». هفتم دسامبر مطبوعات و رسانه‌ها در شوروی خبر سفر استالین را منتشر کردند و شهروندان این کشور دریافتند که دبیرکل چندروزی در مسکو نبوده است.