بزرگنمايي:

آریا بانو - جام جم / امروز هم وقتی از منزل بیرون می‌رفت، حرص خوردید؟ چند بار زیرلب غرولند کردید که چرا فلان لباس را پوشیده‌ای؟ یا چرا موهایت را این شکلی درست کرده‌ای؟ و چند بار فرزندتان غیرمستقیم و مستقیم رو‌در‌روی شما ایستاده و درنهایت با چشم گریان اما با لباس و سر و وضعی که دوست داشته، از خانه خارج شده‌است؟ بچه‌ها در سن نوجوانی در حال یافتن خودشان هستند و این سردرگمی‌ها طبیعی است. اما شما چطور فرزندتان را برای پیداکردن هویتش، همراهی می‌کنید؟ برای این‌که راهکارهای مؤثر گفت‌وگو با فرزند درباره لباس و آراستگی ظاهر را بدانیم، هشتم آبان، روز «نوجوان» را بهانه کردیم تا با آلا قپانچی، پژوهشگر دکتری روان‌شناسی بالینی و روان‌درمانگر تخصصی کودک و نوجوان صحبت کنیم که در ادامه می‌خوانید.
چند لحظه به گذشته برگردید... به سال‌ها قبل. به نوجوانی خودتان. نگویید که ما از والدین‌ اطاعت تمام و کمال می‌کردیم و جرأت ابراز وجود نداشتیم! حداقل از دو نسل قبل، رفتار والدین با بچه‌ها، با آنهایی که حالا پدر و مادر شده‌اند، فرق کرده بود. بنابراین به یاد بیاورید خودتان کدام بازیگر، فوتبالیست، نویسنده، شاعر و... را دوست داشتید و پنهان و آشکار سعی می‌کردید ظاهرتان شبیه به او باشد؟ قبول کنید فرزند شما هم رفتار عجیبی نمی‌کند. دکتر آلا قپانچی در‌این‌باره می‌گوید: «برای این‌که بتوانید فرزندتان را درست راهنمایی کنید، ابتدا باید وارد فضای ذهنی او شوید. به این معنی که او را زیرنظر بگیرید و ببینید او برای انتخاب لباس یا آراستگی ظاهر، تحت فشار چه عوامل یا نیروهایی قرار دارد.»
به دنبال پذیرش و شناسایی است
چند بار از این بابت که شما را از گروه دوستان کنار گذاشتند، غمگین شده‌اید؟ چند بار از تنهاشدن ترسیده‌اید؟ فرزند شما هم از تجربه این شرایط هراس دارد. دکتر قپانچی توضیح می‌دهد: «نوجوانان در طول سال‌های نوجوانی اعتماد به نفس خود را بیشتر از طریق ظاهری که دارند و تایید و پذیرش دیگران و به‌ویژه همسالان به‌دست می‌آورند. به همین دلیل زمان بیشتری را صرف رسیدگی به ظاهر خود و جلب نظر همسالان‌شان می‌کنند.» او ادامه می‌دهد: «از سوی دیگر نوجوانان در این سن در جست‌وجوی کیستی یا هویت خود هستند. بنابراین ممکن است بخواهند شخصیت و هویت‌های مختلف را امتحان کنند. این ویژگی‌های سنی در کنار قدرت رسانه‌ها در آشناکردن نوجوانان با ارزش‌ها و فرهنگ‌های سایر کشورها، انتخاب نوع پوشش و ظاهر را پیچیده‌تر کرده است.»
در ایران تفاوت دارد
در فرهنگ ما متأسفانه کار نوجوانان ــ متناسب با شأن و شخصیت آنها ــ تعریفی ندارد و همین امکان استقلال مالی نوجوانان را برخلاف سایر کشورها به‌تعویق می‌اندازد. بنابراین نوجوانان سعی در اثبات خود و اعلام استقلال از راه‌های دیگر دارند. اما از چه طریقی؟ این روان‌شناس این‌طور توضیح می‌دهد که: «با توجه به این‌که در کشور ما، استقلال مالی و سایر استقلال‌های فردی برای نوجوانان، دیرتر از سایر کشورها اتفاق می‌افتد، نوجوان ایرانی تحت فشار بیشتری برای نشان‌دادن استقلال خود هستند؛ از این‌رو برای جبران این کمبود، تلاش می‌کنند تا از مسیر انتخاب و به‌دست گرفتن کنترل نوع پوشش خود اعلام استقلال کنند.» قپانچی ادامه می‌دهد: «نادیده‌گرفتن این شرایط و درک‌نکردن نیازها و احساسات فرزند و متوسل‌شدن به روش‌های جبری و خشونت‌آمیز ــ از انتقاد، قهر و تمسخر گرفته تا برخوردهای فیزیکی ــ به فرزند ما و رابطه‌مان با او آسیب می‌زند. علاوه بر این‌که مسیر گفت‌وگو را بسته و باعث می‌شود نقش راهنما ــ که در این سن فرزندمان به آن بسیار نیاز دارد را از دست بدهیم.»
همدلی و گفت‌وگو؛ اولین قدم
باید با آدم‌ها ــ فارغ از سن آنها ــ همدل شد تا بتوان از همان طریق، مسیر مشترکی را پیدا کرد. دکتر آلا قپانچی می‌گوید: «گفت‌وگو در کنار همدلی، قدرتمندترین ابزار والدین برای آموزش فرزندان، به‌ویژه در سن نوجوانی است. زمانی که والدین قانون‌هایی می‌گذارند که از دید فرزندشان منصفانه نیست، او با آن قواعد و قانون‌ها به‌وضوح مخالفت کرده یا سعی می‌کند آن قواعد را با دروغ گفتن و مخفی‌کاری اجرا نکند.برای داشتن گفت‌وگویی مناسب با فرزندتان، اول از خودتان بپرسید که چه انتظاراتی از فرزند خود دارید؟ از نظر شما، پوشیدن چه لباس‌هایی را نامناسب می‌دانید و چرا؟ ترجیح فرزندتان برای انتخاب لباس یا آراستگی ظاهر چیست؟ آیا ممکن است مخالفت با بعضی از سبک‌های پوشش ناشی از احساس ناامنی و تجربه‌های تلخ خودتان باشد و نگرانی موردنظر واقعی نباشد؟ آیا با ایرادگرفتن از ظاهر فرزندتان، به دنبال اعمال قدرت و کنترل فرزندتان هستید یا ایرادگرفتن شما واقعی است؟ چه نگرانی‌هایی در مورد نوع پوشش فرزندتان دارید؟ این نگرانی‌ها چه زمانی شدیدتر است؟ اینها پرسش‌های مهمی است که ابتدا باید والدین جواب آن را پیدا کنند.»
توضیح پیام؛ قدم دوم
هیچ‌کسی بدون این‌که دلیل کاری را بداند، راضی به انجام‌دادن یا دست‌کشیدن از آن نخواهد شد. فرزند شما هم از این قاعده مستثنا نیست. بنابراین باید با او صحبت کنید و بگویید انتخاب‌های او چه پیام‌هایی را بیان می‌کنند. دکتر قپانچی می‌گوید: «از این مسیر وارد شوید که فکر می‌کند دیگران چه واکنش‌هایی نسبت به نوع لباسی که پوشیده، داشته باشند؟ ممکن است او را چطور ببینند؟ او این واکنش‌ها را دوست دارد؟ دوست دارد دیگران چطور او را ببینند؟» وی ادامه می‌دهد: «با این روش این پیام را به فرزندتان می‌دهید که نوع لباس افراد در نوع پیامی که به دیگران منتقل می‌کنند، اثرگذار است. از سوی دیگر لباس باید مناسب محیط و مکانی باشد که قرار است وارد آن شوند.»
شناسایی زیرکانه؛ قدم سوم
پرسش و پاسخ، چه به شکل مستقیم و چه غیرمستقیم، از راهکارهای مهم آگاهی از تفکر طرف مقابل است. حالا طرف مقابل شما، فرزند شماست و با طرح پرسش‌های زیرکانه، می‌توانید به افکار او پی ببرید. به عقیده دکتر قپانچی، باید مسیر گفت‌وگو را اینچنین باز کرد: «از انتخاب‌هایش بپرسید و این‌که چه افراد دیگری شبیه این لباس‌ها را می‌پوشند؛ همکلاسی‌ها؟ افراد مشهور؟ اعضای گروه‌های خاص؟ انگیزه آنها چیست؟ منافع و مضرات این نوع لباس پوشیدن چیست؟ برای او پیش‌آمده که لباسی را بپوشد و احساس ناراحتی کند؟ چه زمانی بوده است؟ پیش آمده که لباس بسیار کوتاه یا بلندی را بپوشد و آرزو کند که ‌ای‌کاش چیز دیگری می‌پوشید؟ اتفاق افتاده است که با او و دوستش به‌خاطر نوع لباس برخورد متفاوتی شده باشد؟ برخوردی قضاوت‌گونه یا جنسیتی؟» دکتر قپانچی ادامه می‌دهد: «نحوه برخورد شما به جواب‌های فرزندتان، بسیار مهم است. باید خونسردی خود را حفظ کنید و در مقابل خشم و اضطراب و هر نوع واکنش شدید مقاومت کنید. سعی کنید به جای هر واکنش ناگهانی و نادرست، آگاهی، مسؤولیت‌پذیری و پختگی او را افزایش دهید و بیشتر به افکار و راه‌‌حل‌های درست او توجه مثبت نشان دهید. ممکن است فرزندتان همچنان با شما مخالف باشد، اما به احتمال زیاد پیام شما را فهمیده است و به مرور و با تکیه بر ارتباط خوبی که با شما دارد، ارزش‌های مدنظر شما را درونی کند.»
میدان دادن؛ قدم چهارم
وقتی احساس کنید در زمینه‌های مختلف آزادی عمل یا گفتار و رفتار دارید، تمرکز شما از روی موارد منع و ممنوع برداشته می‌شود. درباره بچه‌ها هم همین مسأله صادق است. دکتر قپانچی دراین باره می‌گوید: «برای جلب نظر و همکاری بیشتر فرزندتان می‌توانید روی مواردی تمرکز کنید که نمی‌تواند بپوشد و انتخاب آنچه باید بپوشد را به خودش واگذار کنید. از سوی دیگر سعی کنید به نظرهای او در حوزه‌های دیگر زندگی، احترام بگذارید تا از این طریق احساس تسلط و کنترل بیشتری به او بدهید. درواقع در مواردی که امکان دارد، به او میدان بدهید تا احساس استقلال و آزادی را در او تقویت کنید تا منع موارد پوشیدن بعضی لباس‌ها یا آراستگی ظاهر، برای او به موضوعی برای ابراز قدرت و اعلام استقلال تبدیل نشود.» این روان‌شناس اضافه می‌کند: «امکان گفت‌وگو و برخورد جدی را برای مسائل بزرگ‌تر نگه دارید؛ ازجمله امنیت و برخورد فرزندتان با دیگران. اینها در زندگی از پوشیدن لباسی که شاید از نظر شما مناسب نیست، تعیین‌کننده‌تر است.»