بزرگنمايي:

آریا بانو - کجارو / مسجد جامع یزد، یکی از مهم‌ترین مساجد ایران و یزد است که پایه‌های آن در عصر ساسانی بنانهاده شد، پس از اسلام مسجد شده و در دوره ایلخانی و تیموری تکمیل شد.
مسجد جامع یزد، بنایی با قدمت 900 ساله، باشکوه‌ترین و زیباترین بنای تاریخی استان یزد با بلندترین مناره در مرکز شهر یزد قرار دارد. این مسجد در وسط شهر قدیم در داخل یک حصار واقع‌شده بود. مساحت زیربنای مسجد برابر با 9800 مترمربع است و 500 مترمربع آن شامل کاشی‌ها و کتیبه‌ها می‌شود. طول مسجد جامع یزد برابر با 104 متر و عرض آن 99 متر است و هفت ورودی دارد. این هفت ورودی به چند کوچه و راه‌های خروجی متصل می‌شوند.
مسجد جامع یزد امروز در ضلع غربی خیابان امام خمینی، محله دروازه شاهی واقع‌شده است. در این مطلب به سراغ حقایق جالب درباره مسجد تاریخی یزد رفته‌ایم، با ما همراه باشید تا این بنای باشکوه کشورمان را بیشتر بشناسیم:
1. پایه اصلی مسجد جامع یزد در عصر ساسانی بنا شد،بر روی یک آتشکده ساسانی. مسجد جامع عتیق با طرح شبستانی در عصر عمرولیث صفاری در سده سوم هجری قمری بنا شد.
2. مسجد جامع قدیم در زمان حکومت «علاءالدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز» در سده پنجم هجری و در ضلع غربی مسجد عتیق با یک ایوان و گنبد خانه ساخته شد که آثار آن تا قرن سیزده هجری موجود بود و در زمان گسترش بنا، منهدم و به بنای جدید اضافه شد.
3. بنای مسجد جامع ویران شد و در سال 724 هجری قمری، «سید رکن‌الدین نظام الحسینی» مسجد جامع امروزی را بنا کرد.
4. عمر سید رکن‌الدین کفاف نداد و قبل از اتمام بنا فوت کرد. ساختمان گنبد و ایوان ناتمام ماند و در سال 732 هجری قمری به دست «شرف‌الدین علی یزدی» تکمیل شد. در سال 777 در زمان امیر تیمور گنبد و ایوان مسجد کاشی‌کاری شد.
5. «خواجه جلال‌الدین محمود خوارزمی» پسر امیر تیمور، کتیبه‌ای به خط نسخ به دور گنبد و ایوان اضافه کرد. این کتیبه که سوره فتح در آن به خط درآمده به قلم «بها الدین هزار اسب» از خوشنویسان به نام عصر بود.
6. کتیبه در زمان محمود خوارزمی تکمیل نشد و در سال 819 هجری قمری، در زمان شاهرخ میرزا به دست نظام کرمانی اتمام یافت. در همین سال شاهرخ دستور داد تا اسامی دوازده امام و القاب شاهرخ در کتیبه‌ای نوشته‌شده و در محل سردر مدخل بزرگ نصب شود.
7. مسجد جامع یزد را می‌توان ترکیبی از 3 مسجد قدیمی در دوره‌های مختلف در طول 100 سال دانست.
8. مسجد جامع فعلی یزد در طول صدسال ساخته شد و درواقع این مسجد ترکیبی از سه مسجد قدیمی در ادوار مختلف تاریخی است. مسجد جامع یزد در دوره قاجار به شکل امروزی درآمد.
9. مسجد جامع یزد در طول تاریخ تغییرانی زیادی کرد، ازجمله این تغییرات می‌توان به‌اضافه شدن ایوان مرمر، ساخت رواق با گچ و آجر در سمت راست گنبد، مرمت و نصب کتیبه‌های جدید و بنای دو منار بر دو طرف سردر مدخل اشاره کرد.
10. شیوه معماری مسجد جامع با نظریه مرحوم پیرنیا، شیوه آذری است. به این سبک، سبک مغول یا ایرانی-مغول هم می‌گویند که این نمونه از معماری در هرات و بخارا نیز دیده می‌شود.
11. ارتفاع مناره‌های مسجد جامع،52 متر و قطر آن 8 متر است.
12. مناره‌های سردر به دست «آقا جمال‌الدین محمد» مشهور به «مهتر جمال» بناشده است که وزیر عصر صفوی بوده. مناره‌ها در سال 1313 فروریخته و دوباره مرمت‌ شده است.
13. همان‌طور که اشاره شد پایه‌های اولیه بنا به عصر ساسانی بازمی‌گردد. بسیاری از مساجد ایرانی بر روی آتشکده‌های ساسانی بناشده است و با ورود اسلام این اتفاق در رابطه با بسیاری از آتشکده‌ها رخ داد، بر اساس برخی مستندات مسجد جامع یزد هم یکی از این آتشکده‌ها بوده است آنچه که مهم است قرن‌های متمادی این مکان، مکان عبادت بوده است.
14. مسجد جامع یزد قدیمی‌ترین نمونه معماری در قرن نهم هجری در معماری ناحیه مذهبی یزد است.
15. طرح مسجد جامع، طرحی مرکب از یک مقصوره گنبد دار و یک شبستان مستطیلی طولانی است. پلان اصلی مسجد چهارگوش است که آن را تقلیدی از پلان کعبه می‌دانند.
16. بنای مسجد جامع فضایی کاملاً ربانی و متعالی دارد و در طول تاریخ به‌عنوان الگوی بسیاری از مساجد بوده است.
17. روشنایی مسجد جامع به‌صورت غیرمستقیم به‌وسیله انعکاس نور از گچ سفید گنبد و دیوارها است.
18. در هشتی ورودی شرقی بنا، کتیبه‌ای دیده می‌شود که متن وقف نامه مسجد در آن نوشته‌شده است، تاریخ کتیبه متعلق به 765 هجری قمری است و قدیمی‌ترین کتیبه ثبت‌شده در بنا به شمار می‌رود.
19. ازجمله قسمت‌های اصلی مسجد جامع یزد می‌توانیم به ایوان مرتفع، دو شبستان، دو گرم‌خانه در اضلاع شرقی و غربی شبستان‌ها، گنبد خانه، دو پایاب و یک صحن بزرگ مستطیلی اشاره‌کنیم.
20. نمادهای شیعی زیادی در سرتاسر مسجد جامع دیده می‌شود و بسیاری از تزئینات بنا را نمادهای شیعی تشکیل می‌دهند. ازجمله این نقوش می‌توان به ستاره 5 پر مفاهیم نام‌های حضرت محمد (ص)، حضرت علی (ع)، پنج‌تن آل عبا، امام حسین (ع) اشاره کرد. شمسه72 پر و شمسه های 12 پر ازجمله نقوشی است که در بخش‌های زیادی از بنا دیده می‌شود.
21. برای تهیه خاک کاشی‌ها و خاک مصالح مسجد جامع از خاک کربلا و گلاب استفاده‌ شده است، این نکته‌ای است که بسیاری از یزدی‌ها به آن اشاره می‌کنند.
22. معمار گنبد مسجد جامع، «سعد بن محمد کدوم»، است که در ساخت این گنبد از آجرهای ساده و لعاب‌دار استفاده کرده است.
23. گنبد مسجد جامع دوپوسته است و قطر لایه بیرونی آن برابر با 17 متر است.
24 در تزئینات بی‌نظیر کار شده در این مسجد از کاشیکاری و و طرح های نام علی (ع) و در جایی دیگه از نماد ایرانی آخشیج (چهار عنصر اصلی و گردونه مهر) به کار رفته است این نماد مقدسی بوده که از ایران باستان در بناهای مهمی همچون تخت جمشید دیده می‌شود و تا کنون نیز باقی مانده است.