آریا بانو - وینش/وقتی مشغول انتخاب کتاب برای خرید هستیم باید توجه داشته باشیم کتابی که نویسنده آن را به زبان فارسی نوشته با کتابی که ترجمه شده تفاوت‌هایی دارد. اما برای انتخاب کتاب ترجمه باید به چه نکاتی توجه داشت؟ در این یادداشت به این تفاوت‌ها پرداخته شده است.
خواننده پیش از هر چیز باید بداند مشخصات کتاب اصلی چیست؟ تعجب می‌کنید بدانید بعضی وقت‌ها کتاب اصلی‌ای وجود ندارد. قاعدتاً در صفحه‌ی شناسنامه‌ی کتاب باید نوشته شده باشد که کتابی که می‌خواهید بخرید ترجمه‌ی چه کتابی است. نام کتاب اصلی و نویسنده و ناشر و زمان انتشار کتاب باید در صفحه‌ی شناسنامه‌ی ترجمه‌ی فارسی قید شده باشد: این کتاب ترجمه‌ای است از: نام کتاب اصلی و باقی مشخصات با حروف لاتین.
بعد باید بدانیم آیا تمامی کتاب اصلی ترجمه شده یا قسمت‌هایی از آن. در صفحه‌ی شناسنامه یا در توضیح مترجم می‌تواند قید شود که مثلاً کتاب فارسی ترجمه‌ی فصل‌هایی یا مقالاتی از کتاب اصلی است.

همچنین باید مشخص شده باشد که اصل کتاب به چه زبانی نوشته شده است و آیا کتابی که می‌خواهید بخرید از زبان اصلی ترجمه شده است یا از روی ترجمه‌ی کتاب اصلی به زبانی دیگر. این روزها بیشتر کتاب‌هایی که نام نویسندگان خارجی غیرانگلیسی زبان ــ فرانسوی‌ها، ترک‌ها، اسپانیایی‌ها و … ــ را بر پیشانی دارند نه از کتاب به زبان اصلی، بلکه از روی ترجمه‌ی انگلیسی کتاب، به فارسی ترجمه می‌شوند. ما با واسطه‌ی زبان انگلیسی با ادبیات جهان آشنا می‌شویم. در حال حاضر ظاهراً گریزی از این وضعیت نیست، اما حق خواننده است بداند که کتاب فارسی مسقیماً از زبان اصلی ترجمه شده یا با میانجی زبان دیگری دست ما می‌رسد.
تاریخ انتشار کتاب اصلی هم مهم است. چه بسا کتابی در ایران دو ماه پیش منتشر شده، اما کتاب اصلی ممکن است مال بیست سال پیش باشد.
کتاب اصلی توسط چه ناشری منتشر شده است؟ ناشری معتبر مثل انتشارات دانشگاه کمبریج، مک‌گرا هیل، یا ناشری ناشناخته، یا حتی از روی یک متن آنلاین، متنی که نویسنده‌‌ای (شاید مبتدی) خودش در فضای مجازی منتشر کرده است. همه‌ی این‌ها البته دلیل نمی‌شود کتاب را نخریم، اما حق ماست که این‌ها را بدانیم و بعد تصمیم بگیریم.
و بعضی کتاب‌های نویسندگان مشهور که به فارسی منتشر می‌شوند، به زبان اصلی اصلاً وجود ندارند. این وجود نداشتن یک حالت افراطی دارد و آن این است که یک هموطن به نام یک نویسنده‌ی مشهور خارجی خود کتابی می‌نویسد و به عنوان ترجمه منتشر می‌کند. مشهور است آگاتا کریستی زمانی که به ایران آمده بود کتابی را نشانش می‌دهند به عنوان این‌که کتاب‌هایش به فارسی منتشر می‌شود، او نام کتاب و داستانش را می‌پرسد و می‌گوید چنین کتابی ندارد. درباره‌ی ترجمه‌ی فارسی کتاب‌های عزیز نسین هم چنین شایعاتی وجود دارد. بسیاری از این کتاب‌ها دست‌پخت نویسندگان ایرانی هستند که به نام عزیز نسین و آگاتا کریستی و دیگران منتشر و خوانده می‌شوند.
اما از این حالت افراطی که به تقلب آشکار پهلو می‌زند اگر بگذریم، به چنین مواردی هم برمی‌خوریم. شما کتابی مثلاً با عنوان «جستارهایی درباره‌ی خشم و انتقام» می‌بینید از نویسنده‌ای نه چندان مشهور. شناسنامه کتاب را نگاه می‌کنید و نام کتاب اصلی را نمی‌یابید. نام انگلیسی نویسنده را در گوگل جست‌وجو می‌کنید و می‌بینید این نویسنده کتابی به این نام ندارد. در واقع مترجم برخی نوشته‌های این نویسنده را از کتاب‌های گوناگون او انتخاب کرده و آن‌ها را تحت عنوان مناسب یا نامناسبی منتشر کرده است. این کار اساساً ایرادی ندارد. اما مترجمی که چنین کاری کرده باید توضیح بدهد که دلیل این کار چیست. چرا این مقالات را انتخاب کرده و آن‌ها را تحت چنین عنوانی منتشر کرده است. به هر حال منِ خواننده باید بدانم که مثلاً رابین وود کتابی به نام اومانیسم در نقد فیلم ندارد و مترجم نقدهایی را از کتاب‌های گوناگون او انتخاب کرده و کنار هم قرار داده است. این توضیحات می‌تواند در مقدمه‌ی مترجم یا در صفحه‌ی جداگانه‌ای با عنوانی شبیه «توضیح مترجم» بیاید.
حتی اگر فقط عنوان کتاب عوض می‌شود، این هم باید در شناسنامه کتاب قید شود. هیچ می‌دانید که الیف شافاک کتابی به نام ملت عشق ندارد؟
چیز دیگری که بد نیست چک کنید این است که به دلخواه کتاب را باز کنید و یکی دو بند از کتاب را بخوانید. برای فهم کیفیت ترجمه لازم نیست حتماً زبان اصلی را بدانید. متن فارسی را بخوانید و ببینید مفهوم هست یا نه؟ بعضی از ترجمه‌های بد اصلاً مفهوم نیستند، جملات کاملاً بی‌معنا هستند. شما بدون این‌که انگلیسی یا روسی بدانید هم می‌توانید این را تشخیص دهید که زبان فارسی مترجم در چه سطحی بوده است. این امر به هر دلیلی باشد ــ شاید نویسنده جمله کتاب به زبان مبدا را خوب نفهمیده یا فهمیده ولی نتوانسته به فارسی درست آن مفهوم را برساند ــ یک جای کار می‌لنگد. چنین کتابی را بهتر است نخرید.