چاپ

آریا بانو - ایسنا /مدیریت تعارض انسان با گوشتخواران، پیشینه علمی چندانی در ایران ندارد و عمر پژوهش های جدی در زمینه ارزیابی نگرش، تعامل و رفتار مردم محلی نسبت به حیات وحش در کشور به ویژه گوشتخواران بزرگ، از یک دهه فراتر نمی رود. با این وجود، جمعی از محققان در قالب پژوهشی به بررسی مزایا و معایب حضور خرس های قهوه ای در قزوین پرداخته اند.
تعارض میان انسان و حیات وحش از مفاهیم مهم در حفاظت از تنوع زیستی است که در صورت چشم پوشی، همزیستی پایدار انسان و حیات وحش را ناممکن می‌سازد. تعارض انسان و حیات وحش در اشکال مختلف وجود دارد و در مقایسه با سایر تهدیدات اصلی تنوع زیستی، در نقاط مختلف دنیا این چالش بیشتر و شدیدتر شده است.
این چالش در مناطق حفاظت شده سراسر جهان وجود داشته و خسارت های ناشی از آن بر فعالیت های روزانه مردم تاثیرگذاشته و منجر به ایجاد یک نگرش اخلاقی به وضعیت حیات وحش شده است. همپوشی نیازهای اولیه حیات وحش با منابع مورد استفاده انسان یعنی نیاز حیات وحش به زیستگاه جهت برآوردن نیازهای حیاتی (آب، غذا، پناه و مکان تولیدمثل) از یکسو و نیاز انسان به اراضی طبیعی بیشتر جهت توسعه فعالیت های کشاورزی، صنعتی و مسکونی از سوی دیگر، منجر به بروز تعارضاتی میان انسان و حیات وحش می شود.
افزایش روز افزون جمعیت انسان و توسعه در مجاورت زیستگاه های طبیعی، منجر به افزایش بهره برداری از منابع طبیعی، تجاوز به زیستگاه های حیات وحش و درنتیجه تخریب یا کاهش کیفیت آنها و متعاقب این امر افزایش تقابل حیات وحش با انسان شده است.
اگرچه نه انسان و نه حیات وحش را نمی‌توان مقصر واقعی بروز چنین تعارضاتی قلمداد کرد و دلایل بسیار پیچیده و گاه غیرقابل کنترلی برای بروز این چالش وجود دارد، اما ابزارهایی نظیر کسب اطلاعات کافی از فاکتورهای تاثیرگذار در شکل گیری این تعارضات، تدوین راهکارهای کارآمد و سازگار با وضعیت فرهنگی، اقتصادی واجتماعی منطقه و شرایط زیستی و حفاظتی گونه و اجرای دقیق آن توسط سازمان های مربوطه، در کاهش آثار منفی تعارضات بین انسان و حیات وحش و دستیابی به اهداف مدیریتی بسیار موثر است.
خرس قهوه ای بزرگترین گوشتخوار ایران است و در راس زنجیره غذایی زیستگاه خود قرار داشته و یک گونه چتر محسوب می شود که حفاظت از آن منجر به حفاظت از اکوسیستم منطقه می شود.
خرس قهوه‌ای در ایران نسبت به گوشتخواران بزرگ دیگر، در طیف گسترده‌تری از تعارض‌ با مردم دیده می‌شود. خرس ها با تغذیه از میوه باغات و شکستن شاخه درختان همچنین دستبرد به کندوهای زنبور عسل شکایت روستائیان را موجب می شوند و به همراه حمله به دامها و انسان در شرایط خاص، با جوامع محلی در تعارض هستند.
با توجه به تعداد شکایات و پرونده های خسارت خرس در اداره کل حفاظت محیط زیست قزوین همچنین تکرار مشاهدات خرس توسط محیط بانان و تعداد گزارشات تلفات خرس دراستان قزوین در سال های اخیر، تعارض این گونه بسیار جدی است. با قرار گرفتن خرس قهوه ای در فهرست گونه های آسیب پذیر موسسه IUCN (بین المللی حفاظت از گونه ها ) در سالهای اخیر و افزایش تعارضات آن با انسان (خسارت به باغها، کندو، دام و انسان) به خصوص در لکه هایی که بیشترین مشاهدات خرس و تعارضات در آن ثبت شده است، اتخاذ تدابیر ویژه مدیریتی و حفاظتی برای کاهش تعارضات بین این گونه ارزشمند و انسان به ویژه در جوامع محلی داخل و حاشیه مناطق تحت حفاظت و سایر زیستگاه‌های این گونه با ارزش ضروری به نظر میرسد.
مدیریت تعارض انسان با گوشتخواران، پیشینه علمی چندانی در ایران ندارد و عمر پژوهش های جدی در زمینه ارزیابی نگرش، تعامل و رفتار مردم محلی نسبت به حیات وحش در کشور به ویژه گوشتخواران بزرگ، از یک دهه فراتر نمی رود.
با این وجود در این زمینه در پژوهشی که با عنوان «ارزیابی و تدوین برنامه مدیریت راهبردی کاهش تعارضات خرس قهوه ای در استان قزوین» از سوی سیاوش رضازاده و میر مهرداد میرسنجری از گروه محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه ملایر در این زمینه انجام شده، نقاط قوت و ضعف موجود در استان و نیز فرصت ها و تهدیداتی که گونه با آنها مواجه است و یا در آینده با آنها مواجه خواهد شد، شناسایی و برای تدوین یک استراتژی مدیریتی کارآمد به کار گرفته شد.
در این پژوهش برای ارزیابی و تدوین برنامه مدیریت راهبردی کاهش تعارضات خرس قهوه ای در استان قزوین از روش تجزیه و تحلیل SWOT و ماتریس برنامه ریزی استراتژیک کمی از طریق تهیه و تکمیل پرسشنامه، مصاحبه، مطالعات کتابخانه ای و بررسی میدانی و آرشیو سازمانی برای شناسایی عوامل و طی فرآیند تکنیک در چهار مرحله استفاده شده است.
طبق آنچه در این پژوهش آمده؛ خرس قهوه ای به عنوان بزرگترین گونه گوشتخوار در طبیعت ایران، در استان قزوین در قسمت های شمالی استان به دلیل تیپ کوهستانی، دارای پراکنش و جمعیت مناسبی است. در حال حاضر دو لکه زیستگاهی عمده در کل استان قزوین برای خرس قهوه ای وجود دارد که شامل حوزه های الموت(الموت شرقی و الموت غربی) و طارم سفلی می شود.
در ادامه با اشاره به جزئیاتی درباره پراکندگی این گونه جانوری در استان قزوین؛ به تفکیکِ نوعِ تعارض، بیشترین سهم مربوط به خسارت کندوی زنبور عسل به میزان 59 درصد، باغات و مزارع حدود 39 درصد و انسان حدود 2 درصد اشاره شده است.
برای انجام این پژوهش به منظور لحاظ کردن نظرات و دیدگاه‌های خبرگان شامل مدیران، محیط بانان و کارشناسان با سابقه، جوامع محلی و خسارت دیدگان، در ابتدا 46 نفر به عنوان جامعه آماری با شرایط آگاهی به محدودیت ها و مشکلات و همچنین فرصت‌ها و تهدیدهای مرتبط با مدیریت موضوع، سابقه فعالیت در مناطق تحت مدیریت سازمان، محیط بان یا کارشناس اجرایی حفاظت و مدیریت حیات وحش و یا جوامع محلی ساکن و آشنا به مسائل و مشکلات مدیریت حیات وحش، شناسایی شدند.
در این مطالعه تعداد 6 نقطه قوت داخلی در برابر 7 نقطه ضعف داخلی وتعداد 5 فرصت خارجی در برابر 9 تهدیدخارجی،شناسایی شده ومورد ارزیابی قرار گرفت. بدین ترتیب در مجموع تعداد 11 نقطه قوت وفرصت به عنوان مزیت وتعداد16 نقطه ضعف وتهدید به عنوان محدودیت وتنگناهای پیش روی مدیریت و کاهش تعارض خرس قهوه ای در استان قزوین وجود دارد که در نهایت در وضعیت موجود، نقاط ضعف بیشتر ازنقاط قوت بوده و بر آن غلبه دارد.
همچنین طبق این بررسی ها اینگونه عنوان شده که در حل مشکل تعارض، تهدیدهای بیشتری نسبت به فرصتها وجود دارد.
براساس نتایج ارزیابی عوامل داخلی، از دید کارشناسان تدوین و ابلاغ برنامه عمل حفاظت از خرس قهوه ای توسط سازمان و آشنایی برخی از زنبورداران منطقه با نحوه جلوگیری از خسارت خرس به کندوها و اجرای آن به ترتیب با امتیاز 0.392 و 0.324 مهمترین نقاط قوت به حساب می آیند.
همچنین عدم اجرای کامل برنامه عمل حفاظت از خرس قهوه ای به دلیل فقدان اعتبارات مالی و عدم جبران خسارات خرس به باغات و کندوها درسال های اخیر به ترتیب باامتیاز 0.136 و 0.196، مهمترین نقاط ضعف محسوب می شوند.
براساس نتایج ارزیابی عوامل خارجی، وسعت مناسب زیستگاه های کوهستانی خرس در استان و جدیت دستگاه قضایی استان در برخورد قاطع با شکارچیان غیرمجاز به ترتیب با امتیاز 0.264 و 0.200 ، مهمترین فرصت های موجود بوده و استقرار کندوهای زنبور عسل بدون اقدامات حفاظتی در طبیعت و باغات همچنین کمبود غذای طبیعی به دلیل سرمازدگی درختان میوه های وحشی در سالهای اخیر به ترتیب با امتیاز وزنی 0.230 و 0.196 مهمترین تهدیدهایی هستندکه از دید کارشناسان و نظردهندگان، مدیریت تعارض خرس قهوه ای باآن مواجه خواهدبود.
نتایج این پژوهش پائیز امسال در شماره 3 دوره 12 فصلنامه "محیط زیست جانوری" به چاپ رسیده است.