چاپ

آریا بانو - ایرنا / بیست‌ونهم تیر، سالروز درگذشت ایرج جهانشاهی قاجار، مترجم، نویسنده و ویراستار نامدار ادبیات کودکان و نوجوانان است. شخصی که نخستین کتاب فارسی کلاس اول دبستان را نوشت که تا همین چند سال پیش نیز تدریس می‌شد.
زندگینامه
"ایرج جهانشاهی قاجار" آموزگار، نویسنده، مترجم، ویراستار و از پایه‌گذاران ساده‌نویسی برای نوآموزان در یکم اسفند 1305 متولد شد. او که دارای مدرک لیسانس جغرافیا از دانشکده ادبیات و لیسانس علوم تربیتی از دانشسرای عالی تهران بود کار خود را با آموزگاری و روزنامه‌نگاری آغاز کرد و از بنیان‌گذاران اصلی مرکز تهیه خواندنی‌های نوسوادان و مجموعه نشریات پیک در مرکز انتشارات آموزشی وزارت آموزش و پرورش بود. علاوه بر آنکه مدیرمسوول همه مجله‌های پیک بود، سردبیری پیک نوآموز را نیز بر عهده داشت. در طول سال‌های خدمت خود با مؤسسات فرانکلین، سروش، فرهنگنامه کودکان و نوجوانان، مجله دانشمند و نشریه گنجینه همکاری کرد و از 1357 سرپرستی شورای ویراستاری فرهنگ‌نامه کودکان و نوجوانان را در شورای کتاب کودک به عهده گرفت.
آغاز نویسندگی
از 18 سالگی همکاری با چند روزنامه با نام و بی نام را از راه خبرنگاری، نویسندگی، صفحه‌آرایی و غلط‌گیری چاپی، آغاز کرد. نخستین کتاب او به نام «گل‌های وحشی» در سال 1325، وقتی که نوزده ساله بود، منتشر شد. آن کتاب شامل چند قطعه‌ ادبی و یک داستان کوتاه بود. جهانشاهی از آن هنگام تا 29 تیر 1370 که چشم از جهان فروبست، در یک عرصه اندیشید، کار کرد و قلم زد: "زبان فارسی و ادبیات کودکان و نوجوانان". بخشی از آثار او در این عرصه آفریده ذهن او، بخشی بازپرداخت و نوشته‌ او و بخشی نیز به سرپرستی و ویراستاری او بوده است.
آسیب دیدگی در زمان خدمت
جهانشاهی از 1324 در وزارت آموزش و پرورش به کار مشغول شد. او در دبیرستان‌های اهواز و سپس تنها دبیرستان مسجد سلیمان، به نام «دانش»، ادبیات، تاریخ، جغرافیا، شیمی و گاهی ریاضی درس می‌داد. در آن زمان شرکت نفت هنوز ملی نشده بود و از نظر مالی به دبیرستان «دانش» کمک می‌کرد. جهانشاهی برای تجهیز آزمایشگاه شیمی مقداری ابزار آزمایشگاهی و مواد شیمییایی تقاضا کرده بود که در تابستان 1329 به دبیرستان فرستاده شده بودند. در جریان مرتب کردن آزمایشگاه و جابه‌جایی یکی از شیشه‌های مخصوص نگهداری محلول‌های شیمیایی، ناگهان انفجاری رخ داد و فضای آزمایشگاه از گاز آمونیاک پر شد. در نتیجه، چشم‌های جهانشاهی به شدت آسیب دید و چشم چپ او که عصب آن بر اثر سقوط از بلندی در کودکی آسیب دیده بود، آسیب دیگری را متحمل شد. این چشم تا پایان عمر او را رنج می‌داد. (1)

آریا بانو

تالیف "بخوانیم و بنویسیم"
از 1328 تا 1338 خورشبدی که جهانشاهی در فرهنگ خوزستان کار می کرد، فعالیت‌های پراکنده‌ای نیز در کار نوشتن داشت. انتشار «سالنامه فرهنگ خوزستان» و «سالنامه فرهنگ مسجد سلیمان» از کارهای این دوره اوست. پس از آن در تهران، هنگامی که معاون اداره کل آموزش بزرگسالان بود، کتاب "راهنمای خدمت در ده" را نوشت و از پایه گذاران تألیف نوشته‌هایی شد که سپس به صورت چهارده کتاب با عنوان "بخوانیم و بنویسیم" و "بخوانیم و باسواد شویم" برای پیکار با بی‌سوادی منتشر کرد.
تالیف کتاب فارسی اول دبستان
جهانشاهی در 1346 خورشیدی کار مهم دیگری را سامان بخشید و آن نوشتن کتاب فارسی اول دبستان با همکاری عباس سیاحی بود. او درباره‌ خط زمینه نظراتی داشت که به طور کامل با شیوه‌ شادروان باغچه‌بان جور در نمی‌آمد اما با حل اختلاف این 2 صاحب‌نظر، روشی در آموزش الفبای فارسی پدید آمد که تلفیقی از روش باغچه‌بان و جهانشاهی بود. این کتاب را برادرش، فریدون جهانشاهی که هنرمندی توانا و کارشناس چاپ است، به روشی تازه نوشت و تصویرسازی کرد. این کتاب تا چند سال پیش در دبستان‌ها تدریس می‌شد و در واقع بیش‌تر افرادی که خواندن و نوشتن را در دبستان آموخته‌اند به خاندان جهانشاهی مدیون هستند.

آریا بانو

انتشار مجله‌های پیک
در 1343 خورشیدی مرکز تهیه‌ خواندنی‌ها برای نوسوادان تأسیس شد. جهانشاهی از پایه‌گذاران این مؤسسه بود که چند سال بعد مرکز انتشارات آموزشی نام گرفت. از کارهای برجسته‌ آن مرکز که او مدیر و مسوول آن بود، انتشار مجله‌های پیک بود. نخست پیک دانش آموز به شکل آزمایشی در دی‌ 1343 منتشر شد. پس از آن‌که این مجله با اقبال خوانندگان خردسالش مواجه شد، به ترتیب پیک‌های دیگر تولد یافتند: پیک نوآموز، پیک کودک، پیک معلم، پیک نوجوانان، پیک جوانان. مجله‌های پیک، تحول و بنیادی نو در آموزش کمک‌ درسی بود. هنر جهانشاهی این بود که مطالب آموزنده، علمی و تربیتی را به صورتی شاد و زنده در اختیار کودکان و نوجوانان می‌گذاشت. مطالب مجله‌ها با دقت و وسواس فراهم می‌شد. این دقت و وسواس نه تنها در مضمون نوشته می‌شد، بلکه در بیان آن نیز بود. جهانشاهی در زمینه‌ سادگی و مفهومی بودن مطالب عقیده خاصی داشت.
جهانشاهی تلاش می‌کرد، واژه‌های کتاب‌های درسی هر گروه سنی، مبنای مقاله‌های مجله‌های پیک باشد. او توصیه کرده بود، واژه‌ها و ساختارهای سخن مجله‌ها باید طوری باشد که همه‌ کودکان ایرانی، از کرد و بلوچ و آذربایجانی بتوانند راحت و آسان از آن سر در بیاورند و در نتیجه زبان فارسی را که زبان مشترک و ملی همه ایرانیان است با علاقه و آرامش بیاموزند. جهانشاهی در سال 1353 جایزه جهانی گسترش فرهنگی را به خاطر انتشار مجله‌های پیک دریافت کرد.(2)
تدوین فرهنگ‌نامه‌ برای کودکان و نوجوانان
پس از پیروزی انقلاب اسلامی دوره شکوفاتری در کارهای جهانشاهی آغاز شد. جهانشاهی در 1358 به درخواست خودش بازنشسته شد و رهایی از کارهای اداری به او فرصتی مغتنم داد تا با شور و آزادی بیشتر به تألیف و ترجمه و ویراستاری بپردازد. او در این زمینه چند کار اساسی کرد. تدوین فرهنگ‌نامه‌ای برای کودکان و نوجوانان ایرانی، آرزوی بزرگی بود که با پیوستن جهانشاهی به شورای کتاب کودک و پذیرش سرویراستاری این مجموعه و دعوت از بزرگانی چون شادروان محمود محمودی، زنده‌یاد هوشنگ شریف‌زاده و اسماعیل سعادت، از دوستان و همکاران قدیمی‌اش، به بار نشست. او از سال 1357 سرپرستی شورای ویراستاری فرهنگنامه‌ کودکان و نوجونان را در شورای کتاب کودک به عهده گرفت. در 1361 خورشیدی همکاری خود را به عنوان مشاور گزینش و تألیف و ترجمه و ویرایش کتاب‌های ادبیات کودکان و نوجوانان با انتشارات فاطمی و واژه آغاز کرد.
دیگران چه می‌گویند؟
"ایران گرگین" از همکاران جهانشاهی در نشریه پیک و فرهنگنامه درباره کارهای جهانشاهی چنین اظهار نظر کرده است: " او همین طور کتاب را پیش خواننده نمی‌اندازد. با او گفت وگو و درددل می‌کند و کودک و نوجوان را به حال و هوای آنچه قرار است، بخواند، وارد می‌کند. این پیشگفتارها و توضیحات برای قصه‌ها، افسانه‌ها، کتاب‌های علمی و حتی کتاب‌هایی مثل بازی‌های ورزشی و سرگرمی نوشته شده‌اند."
آثار
از جمله آثار جهانشاهی می توان به نگاهی به تاریخ علم (اثر ایزاک آسیموف)، تالیف کتاب فارسی کلاس اول دبستان، شاخ خای ملوس( اثر کاترین گاربوت) و قصه های من و بابام (اثر اریش ازر) اشاره کرد. "قصه‌های من و بابام" مجموعه‌ای از داستان‌های تصویری است که ماجراهای جالب و خنده‌دار یک پدر چاق و سیبیلو و پسر دوست‌داشتنی‌اش را به تصویر کشیده است که معمولاً مشکلاتشان را به شیوه‎‌های ‌عجیب‌ وغریب حل می‌کنند. در 1361 خورشیدی این اثر به وسیله شورای کتاب کودک به عنوان اثر ویژه برگزیده شد. ازوپ در کلاس درس، قلم موی جادو، چشم چشم دو ابرو(اثر باب هاینتس)، بازی‌های ورزشی برای رشد ماهیچه ها، 42 بازی با 24 چوب کبریت، چیستان‌ها، کنراد پسرک ساخت کارخانه (اثر کریستینه نوستلینگر) از دیگر آثار این نویسنده به شمار می روند.