چاپ

آریا بانو - حوزه فرهنگی کردستان سرزمین نخستین آیین‌ها و نظام‌های انتزاعی است که در نخستین طلیعه‌های خود با ویژگی‌های زنانه و ارج مقام الهه مادر پیوند خورده است.

به گزارش ایسنا، پرستش الهه مادر یکی از اعتقادات ریشه‌دار مذهبی در طول حیات بشری است که قدیمی‌تر از ظهور خدایان متعدد و قبل از تجسم خدایی در مظاهر مذکر و پدرخدایی بوده و در نخستین مراحل تمدن بشر، یعنی دوران کهن‌سنگی، گسترش یافته است. به نظر می‌رسد که سنت پرستش این الهه در ابتدا مستقل و بدون وابستگی به زوج دیگر و پدر_خدا مرسوم بوده است و فقط در دوران نوسنگی است که شواهدی از ظهور خدای جوان به عنوان همسر و در عین حال فرزند الهه مادر وجود دارد.
پژوهشی که در خصوص "جایگاه الهه مادر در فرهنگ مردم کردستان" توسط دیانا رستمی نژادان(دانشجوی دکتری مردم شناسی دانشگاه تهران) و منصور منصوری مقدم(دانشجوی دکتری مردم شناسی دانشگاه تهران) انجام شده، آماده است: «با ظهور زراعت و اشتغال به گله‌داری، نقش الهه مادر به منزله تجسم مظاهر بارآوری و توالد مشخص‌تر شده و نه تنها در قلمرو طبیعت و زندگی طبیعی،‌ بلکه در حیطه مسائل زندگی انسان چون تولد، زندگی،‌ مرگ و نیز زندگی پس از مرگ به منزله حمایت کننده و برآورنده نیازهای انسان پرستش شده است.»
محققان می‌گویند: «از آغاز عصر نوسنگی است که تصویر زنان در قالب‌های مختلف،‌ به خصوص اشیای منقول(مجسمه‌ها)، به سرعت در سرتاسر خاورمیانه رواج پیدا می‌کنند؛ تا جایی که در حدود هزاره هفتم پ.م. در ترکیه در محل باستانی چتل هیوک تصویر زن و گاو در غرب ایران تصویر زن در اکثریت مطلق قرار می‌گیرد.
بر خلاف باور معمول، زن در جوامع سنتی جایگاهی معنوی و ویژه دارد که مردان نمی‌توانند چنین مرتبه و جایگاهی داشته باشند. در دوران باستان، تا هزاران سال قدرت معنوی در دست زنان است و فرهنگ و آیینی که وابسته به زن والهه مادر است جامعه و مسائل اجتماعی را هدایت می‌کند. به تدریج که ساختارهای اجتماعی در مقابل ساختارهای فرهنگی قرار می‌گیرد و آن را به سلطه خود در می‌آورد، زن به حاشیه رانده می‌شود.»
رستمی نژادان و همکارانش می‌گویند:« اعتبار معنوی و جایگاه آیینی زنان در کردستان جنبه‌های گوناگونی دارد. از دیرباز، الهه مادر و تقدس آن، که نمادی از احترام و اهمیت زنان است، در بطن فرهنگ و جهان‌بینی کردها قرار داشته است.
بسیاری برآنند که در جوامع سنتی، همچون کردستان، زن در جایگاه نازل‌تری نسبت به مردان دارد، در بسیاری از مناطق کردستان، که هنوز ساختارهای ایلی و سنتی دارند، سنت‌ها و آیین‌هایی در زمینه تقدس الهه مادر باقی مانده است. در کردستان، خانواده نقشی مهم در زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم دارد.»
در این پژوهش یافته‌ها نشان می‌دهند:« یکی از ویژگی‌های مشترک بسیاری از آثار به دست آمده از نخستین فرهنگ‌ها، تندیس‌های الهه مادر است. وجود این آثار در این جوامع از یک‌سو نشان و بازتابی از موقعیت اجتماعی و خاص زن در آن‌ها است و از سوی دیگر بر تلقی انسان‌ها از جایگاه کیهانی نیروی مونث در نظام هستی دلالت دارد. زن که خود سرمنشاء باروری و زایش و فرزندآوری است، در نظام کشاورزی جدید، همراه با نیروی کار انسانی‌اش به نماد سرمنشا و چشمه‌زایش و باروری زمین تبدیل شد و این امر که زن هم خود زاینده است و هم سبب باروری و زایندگی زمین، در تفکرات مردم این عصر ریشه دوانید.
زن بر پایه مدارک و شواهد موجود، در ادوار دیرینه صاحب قدرت بوده و توانایی او در عرصه وسیع اندیشه،‌ عواطف، دین و سیاست اثر گذشته است. نمودهای قدرت زنانه گاهی در صورت‌های عینی و ملموس، مانند پیکره‌های زنانه و نقش‌ها و تصاویر باقی‌مانده بر ظروف و الواح و کتیبه‌ها، که از حفاری‌های باستان شناختی به دست آمده، مشهود است.»
پژوهشگران می‌گویند:« نمادپردازی الهه مادر هر چند در ظاهر بیشتر بر ویژگی‌های جنسیتی تاکید دارد، مفهوم وسیع‌تری از باروری و تولید و حاصل‌خیزی را در بردارد که بویژه با مفهوم کشاورزی و اهلی کردن نخستین دانه‌ها و نیز دامداری پیوند خورده است. در این دوره،‌ آب اهمیت بیشتری دارد؛ چون کشت و زرع نیازمند آبیاری محصولات است. بنابراین،‌ ایزدبانو بخشنده و دارنده آب‌ها، این عنصر حیات‌بخش، شد و جام یا ظرف حاوی آب یا شیر نماد اصلی ایزد بانو است.
بنابراین، الهه مادر الهه گندم و ذرت و محافظ کشت و زرع بود که نخستین محصول وقف او می‌شد؛ مثلا در معبد اینانا، نان مخصوصی می‌پختند و نذر الهه می‌کردند. »
در ادامه این پژوهش آمده است:« الهه مادر در دوران پیش از تاریخ نقش خواستگاهی دارد و منشا همه چیز است و نمادپردازی گسترده آن همراه با عناصر ماه، ستاره،‌ آب، درخت،‌ گیاه،‌ گاو، دانه،‌ چرخه زمان، قوچ و بز کوهی، مار، پرنده، جام و ... است که طیف وسیعی از آثار هنری_آیینی را به همراه دارد. این آثار به صورت نقاشی، مجسمه و کنده‌کاری، اشیای گلی، استخوانی و در انواع نیایشگاه‌ها،‌ سکونت‌گاه و معابد و قبور و در مکان‌های دیگر یافت شده است.»
در نتایج این پژوهش آمده است:« تغییر از نظام مادرسالار به نظام‌های جایگزین مهم‌ترین تحولی است که به الهه مادر و سرنوشت آن وابسته است و جایگاه این الهه را متزلزل می‌کند. در دوران باستان، تا هزاران سال قدرت معنوی در دست زنان است و فرهنگ و آیینی که وابسته به زن و الهه مادر است جامعه و مسائل اجتماعی را هدایت می‌کند.
به تدریج که جامعه و ساختارهای اجتماعی در مقابل ساختارهای فرهنگی قرار می‌گیرد و آن را به سلطه خود در می‌آورد، زن به حاشیه رانده می‌شود. طرد شدن موجودات قدسی پیشین با ظهور ادیان و نظام‌های دینی جدید در طول تاریخ امری رایج بوده است.»
این پژوهش در شماره چهارم فصلنامه زن در فرهنگ و هنر منتشر شده است.
انتهای پیام