چاپ

آریا بانو - شهر سوخته سیستان خفته از پس هزاره‌ها 6
٥٢
٠
کجارو /شهر سوخته نخستین محوطه‌ی باستان شناسی ثبت شده‌ی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو است. این شهر شگفت‌ انگیز از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین شهرهای دنیای باستان است.
تا به حال تصور کرده‌اید به یک شهر باستانی و قدیمی در اعماق تاریخ سفر کنید در کوچه‌ها و خیابان‌های آن در دل کویر قدم بزنید و از نزدیک آثار برجای‌مانده از مردمانی پیشرفته را در پنج هزار سال پیش ببینید؟ با ما همراه باشید تا یکی از تمدن‌ها و شهرهای دنیای قدیم در سیستان و بلوچستان ایران را معرفی کنیم.
محوطه‌ی باستانی شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان و 56 کیلومتری جنوب شهر زابل، نزدیک رودخانه‌ی هیرمند در منطقه‌ی سیستان ایران قرار دارد. این‌ محوطه در سال 1393 خورشیدی به‌عنوان اولین محوطه یا تپه‌ی باستانی و هفدهمین اثر جهانی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌ است.
شهر سوخته یکی از بزرگ‌ترین، پیشرفته‌ترین و قدیمی‌ترین شهرهای باستانی ایران، خاورمیانه و جهان، واسطه‌ی تجاری بین شرق و غرب بوده ‌است. مساحت این شهر 280 هکتار بوده و زندگی و سکونت در سال‌های 3100 – 2000 پیش از میلاد در هزاره‌هایی معروف به عصر مفرغ یا شهرنشینی، در اینجا جریان داشته است. هرچند وقتی به دیدن این شهر باستانی می‌روید آن را بیابانی خشک می‌بینید اما در گذشته این منطقه دشتی سرسبز و قابل کشت بوده که رود هیرمند به آن حیات و زندگی می‌بخشید و شواهد به دست آمده از شهر سوخته این مطلب را تأیید می‌کند. کشف میلیون‌ها قطعه سفال به معنای وجود کوره‌های پخت سفال است که برای گرم کردن آن به چوب درختان نیاز بوده و این نشان می‌دهد در آن زمان در این منطقه جنگل وجود داشته که از چوب‌های آن‌ها در سقف خانه‌ها استفاده می‌کردند. وجود استخوان پرندگان مهاجر نیز گواهی بر پر آبی دریاچه‌ی هامون درآن روزگار است.
شهر سوخته آزمایشگاهی بزرگ در اعماق تاریخ است
شرایط آب و هوایی سیستان و وضعیت زمین این منطقه، شهرسوخته را به یک آزمایشگاه بزرگ در دل تاریخ تبدیل کرده است. حوادث طبیعی و بادهای موسمی قشری از شن شور کویر را روی سطح محوطه پوشانده و لایه ضخیمی ایجاد کرده که وقتی سر اورل اشتاین؛ باستان‌شناس مجارستانی از این تپه بازدید کرد، بعد از اندکی کندوکاو تصور کرد که به خاک بکر رسیده و چیز دیگری پیدا نمی‌کند. این لایه از نفوذ رطوبت به زیر زمین جلوگیری می‌کند و به همین دلیل بسیاری از مواد آلی مانند ابزار و اشیایی چوبی، حصیری، پارچه‌ها، دانه‌های گیاهی مثل: گندم، جو و هندوانه از کاوش‌های این شهر سالم به دست آمده است.
مردمان این شهر کارهای مختلفی مثل صیادی و شکار انجام می‌دادند. صنایعی مانند پارچه‌بافی، سفالگری، جواهرسازی، مرمرسازی، سبدبافی در گارگاه‌های تولیدی و صنعتی به‌صورت تخصصی انجام می‌شد. وجود این همه مصنوعات، اشیای زیبا و متنوع نشان می‌دهد که این مکان واسطه‌ی داد و ستد بین شرق و غرب ایران بوده است. شهر به بخش‌های مسکونی، گورستان، یادمانی، صنعتی و کارگاهی تقسیم می‌شود و نظام آب‌رسانی و تخلیه‌ی فاضلاب داشته است. پیرامون شهر اثری از دیوار دفاعی وجود ندارد و این نشان می‌دهد که این شهر از امنیت، آرامش و صلح برخوردار بوده و خبری از جنگ در آن زمان نبوده است.
شهر سوخته مانند شهرهای امروزی خیابان‌ها، کوچه‌ها و معابری دارد که خانه‌ها در دو طرف آن‌ها ساخته شده‌اند. مردم در خانه‌هایی چهارگوش و مستطیلی شکل که از خشت، چینه، چوب و حصیر ساخته شده و سقف‌های مسقف داشته، زندگی می‌کرده‌اند. این خانه‌‌ها 90 تا 150 متر مربع مساحت داشته و دارای راهرو، درگاهی، پلکان و نورگیر برای روشنایی فضای درونی بوده‌اند. در داخل خانه تنور و اجاق برای پخت و پز ساخته بوده‌اند. بعضی خانه‌ها فضاهایی به‌عنوان آخور برای نگهداری حیوانات و برخی دیگر تالار داشتند. در این خانه‌ها و خیابا‌ن‌ها در اثر رفت‌وآمد، کف‌ها کوبیده شده و کف‌سازی انجام گرفته است.
در خانه‌ها اشیای مختلف و متنوعی به‌ دست‌ آمده است. ظرف‌های سنگی مثل هاون‌ها، سنگ‌ساب‌ها و ابزار و ظروفی که از مرمر ساخته شده، مهره‌ها و اشیای تزیینی از جنس لاجورد، عقیق و فیروزه، پیکرک‌های گلین، سفالی و سنگی به شکل انسان و حیوان، اشیای چوبی و... از آثار پیدا شده در این خانه‌ها است.
قبرستان شهر سوخته در جنوب آن قرار دارد و با مساحت 21 هکتار حدود 22 تا 35 هزار قبر دارد. تنوع و نوع قبرها نشان‌دهنده‌ی باورها، اعتقادات مذهبی و اجتماعی مختلف بین مردمان شهر است. اعتقاد به زندگی پس از مرگ مانند جوامع باستان و همچنین طبقه‌ی اجتماعی متوفی باعث شده که صدها شی، غذا، نذورات، ابزار کار و ظروف از این قبور کشف شود. در این شهر مردگان خود را در زمان خاک‌سپاری در جهت خورشید و تابش نور آن دفن می‌کردند.
در کاوش‌های گورستان شهر سوخته انواع گورهای مختلفی شناسایی و کاوش شده است. این گورها شامل: گودال‌های ساده، گودال‌های دو قسمتی، شبه سردابه‌ها، سردابه‌ها، گورهای مستطیل خشتی، گورهای مربع خشتی، گورهای دو دیواره،گورهای دایره خشتی، گورهای دایره با در مسدود خشتی و تدفین سفالی هستند.
قبرهای شهر سوخته هر کدام داستانی با خود به همراه دارند. در یک تدفین مشاهده شد فردی را با خنجری کشته و سر آن را از بدنش جدا کرده‌اند و خنجر را در کنار جسد گذاشتند اینکه به چه دلیل این فرد مرده است، آیا قربانی شده یا به قتل رسیده مشخص نیست. در قبری دیگر جمجمه‌های شش نفر را گرد هم چیده‌اند و بقیه قسمت‌های بدن آن‌ها را در وسط قرار دارند. در قبر دیگری مادری با دو فرزندش دفن شده است که مادر دست خود را روی فرزندانش گذاشته است و این نشان مهر و محبت مادری در پنج هزار سال پیش است. استخوان جنین در شکم مادر، تدفین زن و شوهر، قبرهای خانوادگی که در آن اعضای خانواده در فواصل زمانی دفن شده‌اند نیز از نمونه گورها و تدفین‌های این گورستان است.
وقتی از ورودی مجموعه شهر سوخته وارد می‌شوید، بقایای معماری‌ای را مشاهده می‌کنید که بزرگ‌ترین بنای شهر به‌ شمار می‌رود. این ساختمان خشتی که در گذشته مساحت آن به 800 متر مربع می‌رسید، 25 اتاق در اندازه‌ و شکل‌های مختلف دارد. این کاخ در 3800 پیش از میلاد دچار آتش‌سوزی می‌شود، ساکنان کاخ را ترک می‌کنند و برای همیشه متروک می‌شود. به علت همین شواهد سوختگی این بنا به کاخ سوخته معروف می شود.
این کاخ که شاید بنایی عام المنفعه بوده باشد از خشت ساخته شده و اتاق‌های آن سقف داشتند. دیوارها را اندود کرده بودند و دو رشته پلکان دارد که شاید به طبقه‌ی دوم یا پشت‌بام راه داشته است. در برخی از اتاق‌‌‌ها اجاق‌های سکو مانند وجود دارد و در یکی از آن‌ها یک کوره نعلی شکل پیدا شد.
شهر سوخته یکی از مراکز تجاری - صنعتی دنیای باستان بود. در پنج هزار سال پیش در این شهر کارگاه‌های تولید کالا و اشیا وجود داشت و مردمان به کارهای مختلفی مشغول بودند. از کوه‌های بدخشان در افغانستان و در نزدیکی این منطقه سنگ لاجورد وارد شهر می‌شد و در کارگاه‌ها روی آن کارهای اولیه و آماده سازی انجام می‌شد. سپس از آن‌ها اشیای تزیینی مهرها، مهره‌ها و... ساخته می‌شد و بعد، این اشیا و مواد را به بین‌النهرین، سواحل و کرانه‌های جنوبی خلیج فارس صادر می‌کردند.
بخش یادمانی در شمال غربی شهر، بین محله‌ی صنعتی و خانه‌های مسکونی واقع شده است. در این منطقه‌ی یادمانی بناهای متعددی وجود دارد. یک بنای بزرگ با 60 اتاق که برخی از این اتاق‌ها بدون سقف و به شکل حیاط هستند، مشاهده می‌شود. این ساختمان از خشت ساخته شده و دیوارهای قطور و محکمی دارد. اشیای مختلفی از جنس سنگ، چوب، فلز، سفال و استخوان از داخل فضاها و اتاق‌ها به دست آمده است. این یافته‌ها شامل: ظروف سفالی، پیکرک‌های انسانی و حیوانی، فلاخن‌های گلی تخم مرغی شکل، اشیا و ابزار مربوط به بازرگانی و کنترل اقتصادی مثل مهر و اثر مهر، اشیای شمارشی، سرپوش‌های مهر شده، دیسک‌های مدور و مثلثی، طاس‌های گلی، پارچه‌، طناب، شانه‎ی چوبی، سبدهای حصیری، مهره‌های سنگی، گلی و ابزار فلزی است.
سال‌ها پژوهش‌های علمی و کاوش‌های باستان‌شناختی، پرده از رازها و شگفتی‌های شهر سوخته برداشته‌ است و نشان‌ می‌دهد که این‌ محوطه نام خود را در فهرست نخستین‌ها در زمینه‌ی علمی، پزشکی، هنری و... در دنیا به ‌ثبت‌ رسانده‌ است، چنانچه نخستین پویانمایی، چشم مصنوعی، جراحی جمجمه و... در طی سال‌ها پژوهش از ا‌ین ‌محوطه به‌ دست‌ آمده‌ و معرفی‌ شده ‌است.
در سال 1385 خورشیدی کاوش‌های باستان‌شناختی در گورستان شهر سوخته و در تدفین شماره‌ی 6705 منجر به یافتن نخستین چشم مصنوعی جهان شد و شگفتی‌ای دیگر به دستاوردهای پزشکی شهر سوخته اضافه‌ کرد. این‌ یافته نشان از وجود علم پزشکی و بینایی‌شناسی و همچنین ابزار و وسایل دقیق برای ساخت آن در هزاره‌ی سوم پیش ‌از میلاد دارد. این‌ چشم مصنوعی که از قیر طبیعی و چربی حیوانی ساخته ‌شده‌، متعلق به بازه‌ی زمانی 1977 تا 1877 پیش ‌از میلاد است که در چشم چپ بانویی با سن تقریبی 28-32 سال به دست آمده است؛ بنابراین اولین فرد و اولین بانویی که در جهان از چشم مصنوعی برای حفظ زیبایی خود استفاده کرده، اهل شهر سوخته‌ی سیستان ایران بود و این، توجه به زیبایی در هزاره‌ی سوم پیش از میلاد را نشان می‌دهد.
سازنده‌ی چشم مصنوعی با داشتن ذره‌بین، وسایل دقیق اندازه‌گیری، آشنایی با شکل محدب و شناخت کامل از ساختار چشم به ساخت آن پرداخته و توانسته است در سطح محدب چشم مصنوعی عروق سطحی چشم را طراحی کند؛ به گونه‌ای که تمامی عروق و حفره‌های موجود در چشم، ریزترین مویرگ‌های عنبیه با مفتول‌های طلایی با قطر کم‌تر از نیم میلی‌متر ساخته‌ شده که با چشم انسان قابل مقایسه ‌است. چشم مصنوعی شهر سوخته، قطر 2٫96 سانتی‌متر، وزن 6٫9 گرم و ضخامت 1٫50 سانتی‌متر دارد و مثل یک عدسی محدب مسطح است. پشت آن تا حدی صاف و دایره‌ای شکل و در دو طرف برای عبور نخ و ثابت ماندن روی سر، دو سوراخ دارد. با وجود آن که در طول تاریخ نمونه‌هایی از چشم‌های مصنوعی وجود داشته؛ اما در هیچ کدام شکل عنبیه چشم مانند انسان طراحی نشده و طبیعی در نیامده است. مردمک عنبیه و سفیدی قابل تشخیص است. پزشک بعد از تخلیه چشم، محل آن را با چشم مصنوعی پر کرده تا زیبایی حفظ شود. او با اندازه‌گیری آشنایی کامل داشته و درون حدقه را اندازه‌گیری کرده است.
اگر چه در کشورهای دیگر خاورمیانه مانند مصر، شواهدی از چشم مصنوعی به دست آمده؛ اما چشم مصنوعی پیداشده در شهر سوخته، نه تنها قدیمی‌ترین نمونه است، بلکه با ابزار و روش‌های پیشرفته‌تر و با شناخت کامل و دقت بالاتری ساخته شده است.
جالب است بدانید در کنار بانوی چشم مصنوعی، یک کیسه‌ی چرمی در داخل سبد حصیری پیدا شده که ممکن است جای چشم باشد تا در زمانی که به آن احتیاج نداشته، مثل موقع خواب، چشم را در داخل آن قرار دهد.
یکی از یافته‌های جالبی که باستان‌شناسان ایتالیایی در شهر سوخته پیدا کردند، جامی سفالین با نقش بز و یک درخت است. سال‌ها بعد از کشف این جام، دکتر سید منصور سید سجادی، کاوشگر و سرپرست ایرانی این محوطه، متوجه شد که این ظرف یک جام معمولی نیست و آن را به‌عنوان قدیمی‌ترین ایده‌ی مردمان باستان برای تصویر متحرک یا انیمیشن به جهان معرفی کرد.
این جام در گوری پنج هزار ساله کشف شد. با بررسی این ظرف مشخص شد با چرخش آن، بز حرکت کرده و به سمت درخت زندگی می‌رود و از برگ آن تغذیه می‌کند. هنرمند و نقاش این ظرف با پنج حرکت این بز را طراحی کرده و جهش آن را به تصویر کشیده است. این جام با ارتفاع 10 سانتی‌متر روی یک پایه قرار دارد و برای نوشیدن استفاده می‌شده است.
شهر سوخته از چنان پیشرفتی در علم پزشکی برخوردار بود که در پنج هزار سال پیش جراحی جمجمه در آنجا انجام می‌گرفته است. سال 1356 خورشیدی در کاوش‌های این شهر یک گور دست جمعی با 13 اسکلت کشف شد که در جمجه یکی از آن‌ها که دختری حدودا 14 ساله بود، نشانه‌های یک جراحی مشاهد شد. این دختر بیماری هیدورسفالی داشته و اندازه و حجم جمجمه‌ی وی بزرگ شده بود و برای درمان این بیماری آن را جراحی کرده بودند. بعد از عمل این دختر تا چند ماه زنده بوده و بعد به دلیلی که هنوز مشخص نیست فوت کرده است.
پنج هزار سال پیش مردمان دنیای باستان به بازی و تفریح اهمیت می‌دادند و قدیمی‌ترین تخته نرد بازی به همراه تاس از گور شماره‌ی 761 در شهر سوخته پیدا شد. این تخته 60 مهره‌ی بازی و 20 خانه بازی دارد، از جنس چوب آبنوس و از نمونه‌ی مشابه آن که در بین النهرین و متعلق به تمدن سومر پیدا شده قدیمی‌تر است.
خط‌کش 10 سانتی‌متری کشف شده که از چوب آبنوس ساخته شده و دقت نیم میلی‌متر دارد، نشان دهنده‌ی وجود علم ریاضی و اهمیت حساب در جامعه‌ی شهر سوخته است.
در موزه‌ی شهر سوخته بقایای اسکلت میمونی نابالغ با سن کمتر از دو سال با نام ماکاکا در معرض نمایش است. این میمون از گورستان این محوطه پیدا شد و در کنار اسکلت آن ظرفی نیز وجود داشته که شاید آبخوری باشد. با توجه به پژوهش‌های صورت گرفته این میمون بومی این منطقه نبوده و شاید از شرق و جنوب شرق آسیا به شهر سوخته آورده شده باشد.