آریا بانو
سرکی به گرمابه‌های قدیمی
پنجشنبه 28 شهريور 1398 - 16:06:16
آریا بانو - سرکی به گرمابه‌های قدیمی
٨٦
٠
خراسان / گرمابه‌های عمومی که تقریبا همه‌شان این روزها جایشان را به حمام‌های خانگی داده‌اند، در گذشته تنها برای استحمام نبودند بلکه نقش مهم‌تری داشتند و به عبارتی، مکانی عمومی برای گردهمایی‌های خانوادگی، دوستانه، کاری و حتی سیاسی بودند. شاید از قدیمی‌ترهایتان شنیده باشید که معمولا مراسم شادی مانند جشن حمام عروس و داماد در این مکان‌ها برگزار می شد و البته در مقابل آن، گاهی گرمابه‌ها رنگ خون به خودش می‌گرفت و تبدیل به محل دعوا یا حتی ترور می شد که قتل «امیرکبیر»، یکی از همین وقایع تلخ است که معروف‌ترین‌شان هم محسوب می‌شود. اگر جزو متولدان آخر دهه شصت یا دهه هفتاد باشید، برای‌تان جالب خواهد بود که بدانید شست‌وشو در حمام‌های عمومی در زمانی که هنوز لوله‌کشی آب به خانه‌هایمان نیامده بود، آداب مختلفی داشت و البته معماری گرمابه‌های قدیمی ایران نیز درخور توجه و خیره کننده بود. در این شماره از زندگی‌سلام سفری داریم به بیش از 100 سال قبل و آشنایی با حمام‌های تاریخی به همراه رسم و رسوم قدیمی‌ها در این باب.
مروری بر کارکرد علمی، فرهنگی، اجتماعی و ... گرمابه‌ها و آداب و رسوم حضور در آن‌ها
علاوه بر کارکردهای عمومی گرمابه‌ها که برای شست و شو بود، این مکان گاهی محل ملاقات‌ها و مذاکرات سران حکومتی هم بوده است. همچنین کارکردهای علمی و فرهنگی نیز داشته یعنی محل ملاقات بزرگان، فرهیختگان و در نتیجه مناظرات و مباحثات علمی میان علما، ادبا و دانشمندان بوده است. جالب‌تر این‌که چنین مباحثاتی معمولا با استقبال عمومی هم مواجه می‌شد. سرودن و خواندن اشعار در گرمابه‌ها نیز موضوعی رایج بوده و گاهی در حمام‌ها، شاهنامه‌خوانی نیز انجام می‌شده است. از دیگر وجوه فرهنگی گرمابه‌ها باید به کتیبه‌های آن‌ها هم اشاره کرد که آراسته به ابیاتی از شاعران مختلف بود و بر دیوارهای حمام‌ها نصب می‌شده است. به علاوه در برخی از گرمابه‌های تاریخی ایران می‌توان نقاشی‌های دیواری را مشاهده کرد که اغلب روایتگر داستان‌های شاهنامه است.
محلی برای درمان و پناهگاه
حمام کارکردهایی نیز برای درمان داشته است. وجود خزینه‌های آب گرم و سرد برای درمان برخی بیماری‌ها کاربرد داشته و گرمابه در قدیم محل فصد (رگ زدن و حجامت)، گرفتن قولنج و مشت و مال، ازاله موهای زاید بدن، تراشیدن سر آقایان، حنا بستن و خلاصه یک نظافت جامع و کامل بوده است. حمام‌ها در تاریخ اجتماعی ایران خود معیاری برای تشخص افراد هم بوده است یعنی افراد برحسب شأن اجتماعی‌شان در قسمت‌های مختلفی از گرمابه می‌نشستند. همچنین این مکان‌ها محلی برای تکریم مهمانان نیز بوده است. چنان‌که یکی از مولفه‌های احترام به مهمان را بردن او به حمام و بر تن پوشاندن لباس نو می‌دانستند. همچنین از گرمابه به دلیل موقعیت خاصی که در شهرها داشت، به ‌عنوان پناهگاه نیز استفاده می‌کردند. بسیاری از کسانی که از حوادث مختلف اجتماعی یا سیاسی می‌گریختند، در حمام‌ها پناه می‌گرفتند یا از آن جا برای تغییر ظاهر خود استفاده می‌کردند تا راحت‌تر فرار کنند!
سلام کردن با برداشتن آب!
یکی از آداب حضور در گرمابه‌ها این بوده که فردی که تازه وارد خزینه می شد به دیگر افراد سلام می‌کرد، در همان پله اول خزینه، کمی از آب بر‌می‌داشت و به یکایک افراد حاضر چه آشنا و چه ناآشنا، از آن آب گرمابه تعارف می‌کرد و به خصوص به افراد بیگانه بیشتر اظهار علاقه و محبت می‌کرد. سنت دیگر این بود که هر فردی وارد حمام می‌شد، برای اظهار ادب و تواضع به افراد بزرگ‌تر که در صحن حمام نشسته و مشغول کیسه‌کشی و صابون‌زدن بودند، یک سطل یا طاس بزرگ آب گرم برمی داشت و بر سر آن بزرگ‌تر می‌ریخت؛ البته این عمل به تعداد افراد بزرگ و قابل احترام که در صحن حمام نشسته بودند، تکرار می‌شد و تازه وارد وظیفه خود می‌دانست که بر سر یکایک آنان با رعایت تقدم و تأخر آب گرم بریزد! همچنین تازه‌وارد اگر کسی از آشنایان و بستگان نزدیک و بزرگ‌تر خود را در حمام می‌دید، باید به منظور اظهار ادب و احترام او را مشت‌و‌مال می‌داد یا این‌که لیف و صابون را به زور و اصرار از دستش می‌گرفت و پشتش را لیف می‌زد.
اصلی‌ترین مشاغل گرمابه‌ای
افراد زیادی در گرمابه‌های قدیمی مشغول کار بودند که هر کدام وظایف تعریف شده‌ای داشتند. در ادامه، به چند نمونه از اصلی‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم.
تونتاب: شخصی که وظیفه‌اش نگهداری از حمام، گرم کردن آب و نظافت گرمابه بوده است.
دلاک: کارگر گرمابه بوده که کار اصلی‌اش شست‌و‌شو، کیسه‌کشی و گاهی هم مشت و مال دیگران بوده است.
مشت مالچی: شخصی که در حمام اشخاص را به صورت تخصصی‌تر، مشت و‌مال یا همان ماساژ می‌داده است.
حمامی: مالک حمام خصوصی که مدیریت آن‌جا را بر عهده داشته است.
پادو: این فرد وظیفه‌اش جفت کردن کفش مشتری‌ها و جابه جایی دمپایی خشک و تر برای تازه وارد بوده است. مشتری که آماده حمام می‌شد، پادو یک لنگ دیگر به او می‌داد. مشتری آن لنگ دوم را به کمر می‌بست، لباس‌هایش را در لنگ اول می‌پیچید و از سکو پایین می‌آمد.
بوقی: فردی که سحرگاه در بوق می‌دمید و مردم را از گرم بودن حمام و پذیرایی از مشتریان باخبر می‌کرد که اگر تعلل کنند آب خزینه سرد خواهد شد!
بررسی معماری و اجزای یک گرمابه که براساس طب سنتی ایرانی ساخته شده بوده است
گرمابه‌های قدیم معمولا چند متر از سطح کوچه و بازار پایین‌تر بود. سر در حمام شکل دیو و رستم یا شیطان و مالک دوزخ را نقاشی می‌کردند. گرمابه در تمام شهرها و روستاهای ایران در کنار مساجد به صورت زوجی (زنانه و مردانه) ساخته شده و قبل از اذان صبح باز می‌شدند. حمام‌ها در زیرزمین ساخته می‌شده‌اند تا اولا از سرمای زمستان محفوظ باشد و ثانیاً آب سطحی در جوی‌ها بتواند در بالاترین مخزن آن جاری شود. در قدیم سوخت حمام از خار بیابان، هیزم و فضولات حیوانات بوده است. معماران ایرانی در ساختمان حمام از سنگ، آجر و ملاط شن و آهک استفاده می‌کردند. در زیر خزینه گرمابه، تون (آتشدان یا آتشخان) قرار داشته و ظرف مسی بزرگی در کف خزینه تعبیه شده و در زیر آن آتش می‌افروختند تا در اثر عمل کنوکسیون، رفته رفته آب خزینه در طول شب گرم و برای استحمام در صبحگاهان آماده شود.
3 بخش اصلی گرمابه‌های ایرانی
اصلی‌ترین بخش‌های گرمابه ایرانی شامل بینه، میان دَر و گرمخانه بودند که براساس طب سنتی ایرانی و اسلامی طراحی شده بودند. هر بخش به گونه‌ای ساخته می شد تا سه فضای متفاوت از نظر دما (سرد، گرم و معتدل) را ایجاد کند. ساختمان حمام‌ها بر اساس چهار طبع یا مزاج اصلی شناخته شده در طب سنتی ایرانی یعنی گرم، سرد، خشک و تر طراحی می شد چون سلامت انسان را در تعادل بین این طبع‌ها می‌دانستند. جالب است بدانید هر فضا با راهرو و هشتی از دیگر فضاها جدا می شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به مکان مجاورش ناگهان تغییر نیابد و دمای هوا ناگهان افت نکند.
سردخانه یا بینه :خانه اول به عنوان سردخانه شناخته می شد که در واقع محل رختکن یا بینه نام داشت. هوای بینه کاملا سرد و خشک بود که در طب سنتی ایران معادل فصل پاییز شناخته می‌شود. در این فضا عموما خلط یا مزاج سودا در بدن انسان ایجاد می‌شود. این قسمت عموما به شکل هشت ضلعی و با سقف گنبدی ساخته می‌شد و وسط بینه حوض بزرگی قرار داشت که اطراف آن سکوهای بلندی دیده می‌شد و در آن جا رخت می‌کندند. استاد حمامی در کنار یکی از آن سکوها یا بالای یکی از سکوها می‌نشست و جعبه دخل را هم بغل دستش می‌گذاشت. از سقف بینه چراغ بزرگ گردسوز و گاهی هم چهلچراغ تا بالای حوض آویخته بود. دور تا دور سکوهای رختکن تیر می‌گذاشتند و به آن تیرها گوی‌های شیشه‌ای رنگارنگ می‌آویختند. یک تغار (کاسه بزرگ سفالین) محتوی آلو و آب‌آلو روی چهارپایه نزدیک حوض بود و چندین کاسه کوچک با قاشق‌های چوبی کنار تغار می‌گذاشتند. در ایام زمستان به جای آب آلو، لبو و آب‌لبو را با کمی سرکه در تغار می‌ریختند.
میان در:خانه دوم یا «میان در» جایی بود که مزاج تَر و سرد ترکیب می‌شدند. این قسمت معادل با فصل زمستان است که خلط یا مزاج بلغم در انسان غلبه پیدا می‌کند. ارتباط بینه با گرمخانه از طریق «میان در» صورت می‌گرفت. این فضا به شکل دهلیز و پر پیچ و خم بود که بعضا با استفاده از هشتی کوچکی ساخته می‌شد تا فرد بتواند با تاخیر از گرمخانه به درون بینه پا بگذارد. همچنین گرما و حرارت انباشته شده در گرمخانه به یک‌باره از حمام خارج نشود و انرژی هدر نرود.
گرمخانه:خانه سوم یا گرمخانه مزاج گرم و تر داشت که معادل با فصل بهار بود. در این فصل غلیان خون در بدن انسان به وجود می‌آید. این قسمت محل استحمام و شست‌وشو بود که معمولا به شکل هشت گوش یا چهار ضلعی با دیوارهای ضخیم ساخته می‌شد که کف آن را قیراندود می‌کردند و روی آن را با ملاط ساروج می‌پوشاندند. سقف گرمخانه از سقف بقیه قسمت‌ها مرتفع‌تر بود و طاق اصلی آن جام خانه بزرگی داشت که در حکم چراغ‌ و سیستم روشنایی عمل می کرد. در گرمخانه، خزینه آب گرم و مخزن آب سرد وجود داشت. معماران ایرانی در کف خزینه، صفحه‌ای فلزی به قطر 60 تا 110 سانتی‌متر قرار می‌دادند که حد فاصل بین آب و آتش زیر خزینه بود. به این شیوه، حمام‌ها همیشه آب گرم و سرد داشتند.
معروف‌ترین گرمابه‌های قدیمی که به محل‌های گردشگری پربازدیدی تبدیل شده است
بیشتر حمام‌های تاریخی برخلاف آثار تاریخی دیگر، خوشبختانه از گزند حوادث دور مانده‌ و امروزه در قالب موزه، رستوران و ... زنده نگه داشته شده‌اند. در ادامه به معروف‌ترین و البته زیباترین حمام‌های قدیمی ایران نگاهی خواهیم داشت.
حمام ‌گنجعلی‌خان
این گرمابه به دستور حاکم کرمان در زمان شاه‌عباس صفوی ساخته شد. در حمام گنجعلی‌خان تمام‌ نماد‌های معماری سنتی یک حمام رعایت شده است. برای مثال در رختکن آن، گوشه‌هایی خلوت و تودرتو تعبیه شده که محل مناسبی برای گپ و گفت، استراحت و حتی عبادت بوده‌ است. حجاری‌های منقوش، کاشی کاری‌های معرق و خشتی، کاربندی‌های چشم نواز و ... اوج معماری صفوی را در این بنا متجلی ساخته است. این گرمابه از آب قنات بهره می‌گرفته و در زمان خود بنایی ضد زلزله بوده است. این مکان امروزه موزه‌ مردم‌شناسی شده است.
حمام فین
از بین گرمابه‌های تاریخی ایران، حمامی که رگ امیرکبیر را در آن زدند، معروف‌تر از بقیه است و ممکن نیست که فردی به کاشان برود و از این حمام، بازدید نکند. حمام فین در باغ فین کاشان قرار دارد که نمونه زیبایی از باغ‌های ایرانی است. در جنوب باغ فین، دو حمام کوچک و بزرگ وجود دارد. تاریخ ساخت حمام کوچک به عصر صفویه مربوط است و همراه با بنای اولیه باغ ایجاد شده است. با ساخت حمام بزرگ در دوره فتحعلی‌شاه‌قاجار، حمام بزرگ به حمام سلطنتی معروف شد و به رجال‌دولتی اختصاص یافت. این مجموعه در سال 2011 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
بزرگ‌ترین حمام قدیمی ایران
بزرگ‌ترین حمام تاریخی ایران با بیش از هزار و 600متر مربع مساحت، در اراک قرار دارد و در اواخر دوره قاجار بنا شده است. از تزیینات به‌کار ‌رفته در این بنا می‌توان به انواع کاشی کاری‌های زبردستانه اشاره کرد که طرح‌هایی از انسان، حیوان و گیاهان را نمایش می‌دهد. کاشی هفت رنگ، معرق و معقل از مهم‌ترین تزیین‌های به کار گرفته شده در این حمام است. نقاشی‌ها از چهارفصل سال در چهارگوشه این گرمابه، علت نام گذاری آن به چهارفصل است و این حمام هم موزه‌ مردم‌شناسی شده است.
حمام قلی بیک حمام «مهدی قلی‌بیک» در مشهد یکی از بزرگ‌ترین گرمابه‌های ایران است که با قدمت 412 سال بنا به خواسته فردی به نام «مهدی قلی‌بیک» ساخته و وقف مردم شد و تا همین بیست و چند سال پیش مورد استفاده عموم بود. معماری خارق‌العاده این گرمابه حکایت از شکوه و عظمت معماری اصیل ایرانی آن دارد. در سال 1385 و بعد از چند سال ترمیم، درهای حمام «مهدی قلی‌بیک» با عنوان موزه تخصصی مردم‌شناسی رو به مردمان گشایش یافت. از زیبایی این حمام، همین نکته کافی است که نوعی گالری نقاشی است که در زمان‌های مختلف و به‌فراخور مسائل اجتماعی هر روزگار، نقاشی‌هایی به‌روی سقف این حمام کشیده شده، به‌صورتی که 13 لایه نقاشی به‌روی دیوارها در گذر تاریخ جا خوش کرده است!
دیگر حمام‌های تاریخی ایران
گرمابه گلشن لاهیجان، حمام‌ خان در یزد، گرمابه علی قلی‌آقا و حمام رِهنان در اصفهان و ... نشان ‌دهنده ذوق و نبوغ معماران ایرانی در زمان‌های مختلف بوده‌اند. در خور ذکر است که پس از سلسله صفویه نیز شیوه حمام‌‌سازی به سبک معماری اصفهان ادامه یافته که حمام‌های وکیل شیراز (زندیه) و مصباح کرج (متعلق به دوره قاجار) نمونه‌های عالی از گرمابه‌های قدیمی ایران هستند.

http://www.banounews.ir/fa/News/202196/سرکی-به-گرمابه‌های-قدیمی
بستن   چاپ