بزرگنمايي:
آریا بانو-
شفافیت از مهم‌ترین اصول بودجه است و موثرترین عامل پیشگیری از فساد محسوب می‌شود. بودجه هر چه شفاف‌تر باشد، مردمی‌تر خواهد بود و یکی از ویژگی‌های بودجه شفاف، همه‌فهم و انتقادپذیر بودن آن است.
بنای دولت تدبیر و امید هم از اولین بودجه‌نویسی در سال 93 تا آخرین یعنی 1400 رعایت اصل شفافیت بوده هر چند که می‌دانیم در شرایط تحریمی و شرایط اقتصادی کشورمان رعایت این مهم، بسیار دشوار و پیچیده است، اما وقتی تنوع اخبار و اطلاع‌رسانی از جزیی‌ترین مسائل بودجه را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم که روند بودجه‌نویسیِ شفاف رو به جلو بوده‌است.
امروز افراد از اقشار و طیف‌های مختلف به راحتی در شبکه‌های مجازی موضوعات مختلف بودجه را مورد نقد قرار می‌دهند و خواسته و دل‌نگرانی‌های خود از بودجه را به‌راحتی و بدون واسطه بیان می‌کنند.
البته تنها یکی از ویژگی‌های بودجه شفاف، اطلاع‌رسانی فراگیر، مردمی کردن و همه‌فهم بودن آن است. از دیگر مشخصات بودجه شفاف درج اعداد واقعی و تحقق‌پذیر در بودجه است که از نقاط ضعف برنامه بودجه در همه ادوار و دولت‌ها بوده و بخشی از به شرایط خاص تحریمی کشورمان برمی‌گردد. در این زمینه، اعمال تحریم‌های سختگیرانه دولت ترامپ بر فرایند فروش نفت کشورمان عاملی مهم بوده است.
همچنین، بودجه شفاف به این معنا است که تمام نهادها، سازمان‌ها و افرادی که از منابع عمومی استفاده می‌کنند و سهمی دارند، مشخص شده و ضمانت پاسخ‌گویی آنها در مقابل نهادهای نظارتی ایجاد شود و افکارعمومی درباره آن ارزیابی و خواسته اکثریت در چارچوب واقعیت اقتصاد کشور در آن لحاظ شود.
از مهم‌ترین اقدامات دولت‌ها برای شفافیت بودجه، اعلام کم و کسری‌ها و بدهی‌ها در بودجه است که دولت یازدهم و دوازدهم جدی‌ترین گام را در شفاف کردن این بخش برداشتند به‌طوری که در بعد از سال 93 دولت میزان بدهی‌ها را برای انتشار اوراق اسناد خزانه در لایحه بودجه درج کرد، حال آنکه پیش از آن از آنجایی که بدهی‌ها از طریق اوراق با بخش خصوصی و پیمانکاران تسویه نمی‌شد عدد دقیقی هم از اعداد و ارقام بدهی‌ها وجود نداشت. یا اینکه تا قبل از دولت تدبیر مردم با جدول 17 در لایحه بودجه آشنا نبودند اما امروز به دقت بودجه نهادهای حاضر در این جدول را مورد بررسی قرار می‌دهند.
مهم‌ترین اصل در بودجه شفاف، پذیرش انتقادات سازنده است از این‌رو عده‌ای درباره شفافیت لایحه بودجه 1400 نقدهایی را مطرح می‌کنند از جمله اینکه اعداد درج شده از درآمد حاصل از فروش نفت نمی‌تواند محقق شود که البته رییس سازمان برنامه و بودجه و دست‌اندر کاران دخیل در بودجه بارها درباره این نقد توضیح داده‌اند که فروش 2.3 میلیون بشکه در روز رعایت سقف پیش‌بینی شده در اوپک است و 199 هزار میلیارد تومان درآمد ناشی از فروش نفت قرار نیست فقط با این 2.3 میلیون بشکه به دست‌آید.
آنچه بودجه را شفاف می‌کند
«سید بهاءالدین حسینی هاشمی» کارشناس اقتصادی در گفت‌وگو با ایرنا درباره ویژگی‌های بودجه شفاف و میزان شفافیت لایحه بودجه 1400 اظهار داشت: می‌دانیم شفافیت بودجه در این شرایط کشورمان بسیار سخت به دست می‌آید اما شفافیت در بودجه به این معنا است که هیچ ابهامی در درآمدها وجود نداشته‌باشد و درآمدهایی که در بودجه دیده شده، تحقق یابد. همچنین مصارفی که در بودجه در نظر گفته می‌شود باید به صورت کامل و واضح مشخص باشد و در جهت برنامه‌های 5 ساله استراتژیک کشور و اسناد بالادستی در نظرگرفته شوند.
وی ادامه داد: موضوع مهم این است که بودجه در بخش‌هایی تحت عناوین مختلف برای موارد خاص اختصاص پیدا نکند و باید برنامه مشخصی در بودجه ارایه و توضیحات جامع و کامل درباره نقش بودجه در رشد اقتصادی بیان شود که این بودجه متناسب با چه برنامه و اهداف تعیین شده‌است.
این کارشناس اقتصادی با بیان اینکه بودجه متوازن و شفاف بودجه ای‌است که مصارف و منابع آن مشخص است و کسری بودجه در حد حداقل باشد، اظهار داشت: مهم ترین منابع بودجه معمولا از دو بخش مالیات و درآمدهای حاصل از فروش نفت تشکیل شده بنابراین اولا می‌دانیم که سال آینده با توجه شرایط رکودی امسال و صدمات ناشی از شیوع ویروس کرونا، به رونق نمی‌رسیم، بنگاه‌ها درآمد قابل توجهی نخواهند داشت که درآمدهای مالیاتی قابل توجهی بخواهیم داشته باشیم.
حسینی هاشمی افزود: دوم اینکه رکن دیگر منابع در بودجه درآمدهای نفتی است که حتی با حضور بایدن و کاهش فشارهای حداکثری انتظار نمی رود که در آینده نزدیک بتوان به راحتی نفت فروخت و درآمدهای حاصل از فروش نفت را وصول کرد. باید به این موضوع توجه داشته باشیم که در این مدت که امکان فروش نفت برای ایران وجود نداشت مشتریان نفت کشورمان جذب سایر کشورها شدند و رقبا توانستند نفتی با مشخصات نفت ایران تولید و به مشتریان کشورمان بفروشند.
وی تاکید کرد: واقعیت انکارناپذیر این است که کسری بودجه وجود خواهد داشت چرا که در این شرایط وصول درآمدها، دولت برخی از مصارف مانند پرداخت حقوق کارمندان را نمی‌تواند حذف کند بنابراین در بودجه سایر بخش‌ها دچار کمبود می‌شویم.
این کارشناس اقتصادی با بیان اینکه موضوع مهم در شفافیت بودجه توضیح اهداف و برنامه بودجه است و باید اعلام شود که قطب‌نمای بودجه چه سمت و جهتی را نشان می‌دهد، گفت: دولت برای افزایش شفافیت بودجه 1400 باید اعلام می‌کرد در بودجه سال آینده به دنبال اشتغالزایی است یا با اولویت قرار گرفتن سایر موضوعات سال آینده همین سطح اشتغال حفظ می‌شود. باید اطلاع‌رسانی می‌شد که بودجه سال آینده توسعه‌ای است یا همین وضع موجود پایدار خواهد بود.
به گفته، حسینی هاشمی، موضوع مهم در شفافیت این است که باید اطلاع‌رسانی شود آیا بودجه 1400 به دنبال رشد است که در این صورت باید قیمت‌های تنظیم شده بودجه مورد بررسی قرار بگیرد. انتقادی که در باب شفافیت به بودجه 1400 وارد می‌آید این است که دولت باید مبنای بودجه‌نویسی سال آینده را اطلاع‌رسانی می‌کرد تا بتوان از آن منظر بودجه را مورد بررسی قرار داد.
شفافیت بودجه از مسیر مردمی‌کردن آن می‌گذرد
بررسی‌ها و گزارشات جهانی نشان می‌دهد در هر کشوری که مردم آن از اقشار و گروه‌های مختلف به اطلاعات و جزییات کامل بودجه در زمان مناسب آن دسترسی ندارند، یعنی مشارکت‌ها معنادار نیست و سطح مطالبه‌گری‌ها و از سوی دیگر پاسخ‌گویی‌ها پایین است و آن کشور در فساد رتبه بالاتری پیدا می‌کند. بنابراین مهم‌ترین موضوعات در بحث شفافیت در بودجه اطلاع‌رسانی سریع و فراگیر و مهم‌تر از آن ارتقای سواد تحلیل‌کنندگان و مردم در بحث بودجه است. اگر منصفانه بنگریم می‌بینیم که در چند سال گذشته بیش‌ترین حجم اخبار از بودجه از رسانه‌های متعدد و مختلف منتشر شده‌است.
عامل اثرگذار دیگر در ارتقای شفافیت بودجه استفاده از سامانه‌های الکترونیکی و افزایش سطح دولت الکترونیک است که امکان دسترسی همه مردم هم به اکثر این سامانه‌ها وجود داشته باشد که ارتقای شفافیت از طریق این کانال به‌طور مستقیم با کاهش فساد ارتباط دارد.
اما همانطور که گفته شد در کنار تمام اقدامات دولت برای شفاف شدن بودجه، تا زمانی که سواد تحلیلی مخاطبان و مردم درباره بودجه بالا نرود، سطح مطالبه‌گری هم در یک حد مشخص باقی می‌ماند و برای شفافیت سقفی تعیین می‌شود. برمی‌گردیم به توییت اخیر «حسام‌الدین آشنا» که خطاب به دانشجویان گفته بود «شما فقط جامعه المصطفی را می شناسید، هزار نهاد دیگر وجود دارند که اصلا اسمشان را هم نشنیده‌اید. وقتی می خواهیم بودجه شان را قطع کنیم، کل بودجه کشور را گروگان می‌گیرند، تا تکلیف آن یک ردیف مشخص شود.»