بزرگنمايي:

آریا بانو - هیچ وقت به این فکر کردید که قدیمی‌ترین یا اولین مسجد تهران کدام یکی از مسجدهای تهران بوده است؟ اگر به دنبال پاسخ این پرسش هستید باید بگویم که رد پایش را می‌توانید در قلب بازار تهران پیدا کنید، همان‌جایی که مسجدجامع بازار تهران قرار دارد. درست خواندید اولین مسجد تهران یا قدیمی‌ترین مسجد پایتخت 230 و چند ساله تهران مسجد جامع تهران است که برخی از منابع سابقه ساخت همین بنای امروزی را به دوران شاه عباس صفوی می‌رسانند.

این مسجد که درست در قلب قدیمی تهران یعنی بازار ساخته شده است حدود سال 1072 قمری برابر با 1040 شمسی به همت شخصی به نام رضی‌الدین ساخته شده است. می‌دانیم که تهران از دوران اسلامی به تبعیت از ری روستایی شیعه‌نشین بود. از تعداد امامزاده‌هایی که در اطراف بافت اصلی تهران هم بر می‌آید می‌توان این نکته را دریافت. به همین استناد هم می‌شود نتیجه گرفت که تهران قبل از ساخته شدن مسجد جامع هم مسجدهایی داشته که نه منابع به آن‌ها اشاره کردند و نه ردی از آن‌ها مانده است. پس به همین دلیل است که ما مسجد جامع تهران را به عنوان اولین مسجد پایتخت معرفی می‌کنیم.
این مسجد همان‌طور که گفته شد در سال 1040 در تاریخ ردش پیدا شد و در طی 200 سال تکمیل شد. بررسی بخش‌های مختلف مسجدجامع تهران نشان می‌دهد که یک باره ساخته نشده و در طول زمان کامل شده است. قدیمی‌ترین بخش مسجد جامع بازار در بخش جنوبی بنا ایوان بزرگ مقصوره‌ای است که باستان‌شناسان معتقدند از دوران صفویه به یادگار مانده است. ایوانی که البته مانند خود مسجد در طول زمان بخش‌هایی به آن اضافه شده است. این مسجد در دوران فتحعلی‌شاه به همت میرزا مسیح مجتهد تهرانی که امام جماعت و متولی مسجدجامع بود بازسازی شد و یک شبستان در غرب آن اضافه شد که به شبستان چهل‌ستون معروف است. این شبستان که شبستان تابستانی نیز هست شاهد اتفاقات تاریخی بوده است. یکی از این حوادث گردآمدن مردم به اعتراض از رفتار گیربایدوف وزیر مختار روس بود. گیربایدوف زنان گرجی که در خانه مردم بود را به بهانه بازگرداندن به سرزمینشان در زیرزمین سفارت روسیه زندانی کرده بود. این زنان نیز شروع به خواندن قرآن کرده بودند. مردم که از این رفتار عصبانی بودند در شبستان مسجد جمع شدند و میرزا مسیخ حکم به جهاد داد. مردم عصبانی از مسجد جامع به سمت گذر ایلچی رفته و بعد از کشتن گیربایدوف و همراهانش زنان را از زیر زمین آزاد کرند.
در سال 1252 قمری یعنی در اواخر دوره فتحعلی‌شاه شخصی به اسم شیخ رضا مسجد را مرمت کرده و شبستانی تازه را در سمت غرب مسجد افزوده است. مسجد جامع با این که بعد از ساخت شدن مسجد جامع سلطانی یا مسجد شاه بازار دیگر مسجد جامع اصلی تهران نبود اما بار دیگر تکمیل شد. وسعت مسجد جامع تهران چهارهزار متر مربع است و موقافات زیادی دارد که از آن میان می‌توان به دو گرمابه - که الان متروک شدند- و سی و هشت مغازه در بین‌الحرمین اشاره کرد.
مسجد جامع تهران در زمان مشروطه نیز از مکان‌های مهم بود. مردم خشمگین از کشته شدن سیدعبدالحمید طلبه مدرسه معمارباشی پیکر بی‌جانش را به مسجد جامع بردند و اعتراض بزرگشان را از همین مسجد آغاز کردند. گفته می‌شود پیکر سید عبدالحمید هم در این مسجد به خاک سپرده شده است.
نکته قابل توجه در مسجد جامع حضور قدیمی‌ترین خاندان امام جماعت به عنوان متولیان آن است. در حال حاضر نوادگان میرزا مسیح مجتهد این مسجد را اداره می‌کنند.
پژوهشگر:فرزانه ابراهیمزاده