آریا بانو - جام جم / اگر هر روز که برای کار از خانه خارج می شوید تا زمانی که به خانه بازگردید، کمی با دقت به اطراف تان نگاه کنید، قطعا با کودکان و نوجوانانی روبه رو می شوید که تا کمر در سطل زباله خم شده اند و لابه لای زباله های متعفن و بدبو را جست وجو می کنند. این روزها زباله گردی دیگر به یک شغل در کلانشهرها تبدیل شده و روزبه روز هم بر تعداد آنها افزوده می شود. از این رو تاکنون برنامه های مختلفی پیرامون این معضلات شهری و آسیب های اجتماعی ساخته شده است. در این میان شبکه پنج مدتی است برنامه ای با عنوان «شکلات تلخ» را به تهیه کنندگی و کارگردانی مجتبی احمدی روی آنتن دارد که مخاطبان هفته ای دو شب شاهد بررسی برخی آسیب های اجتماعی با محوریت کودکان کار و خیابان هستند که البته با این محوریت برنامه آغاز شد و در ادامه به سمت اعتیاد، طلاق، مهاجرت و دختران فراری هم می رود. جام جم با تیم سازنده این برنامه همراه شده و گزارشی تهیه کرده که خواندن آن خالی از لطف نیست. پس با ما همراه باشید:
حوالی 6 صبح، منطقه ای در غرب تهران
 این که چرا این ساعت از صبح زمان تعیین شده گروه برنامه ساز برای کلیدخوردن برنامه و تصویربرداری انتخاب شده است، برای شما هم مثل ما تا دقایقی دیگر فاش می شود. تیم تصویربرداری، صدابرداری و حتی گروه نگارش در منطقه ای عجیب وغریب جلسه ای ایستاده را تجربه می کنند و مجتبی احمدی، کارگردان برنامه در خصوص رصدی که شب گذشته اتفاق افتاده، که چند نوجوان زباله گرد که حاصل کار روزانه شان را در کیسه ای جمع آوری کرده اند، با تیمش صحبت می کند. قرار است تا دقایقی دیگر با گروهی مواجه شویم که شغل شان در شهر زباله گردی است. بله، اشتباه نخوانده اید؛ شغل شان زباله گردی است. تصویربرداران در دو طرف سوژه مدنظر مستقر می شوند؛ دوربین ها در جای مقرر کاشته شده و جغرافیای محل کسب تعدادی نوجوان که بعد متوجه خواهیم شد آنها از اتباع افغان هستند، با چند تغییر جای دوربین ضبط می شوند. مهدی اسماعیل تبار، روان شناس و مجری برنامه نیز متن از پیش نگارش شده را با کارگردان بررسی می کند و حالا قرار است اسماعیل تبار با این کودکان در محل روایت این گزارش به گپ وگفت بپردازد. ابتدای کار بچه ها علاقه مند نبودند با دوربین برنامه مواجه شوند، اما اسماعیل تبار دقایقی با بچه ها صحبت کرد، به آنها ماسک و دستکش داد و توضیح داد که قرار است در مورد چه موضوعی گپ وگفت داشته باشند و به آنها اطمینان داد اگر نخواستند هیچ کدام از این تصاویر پخش نخواهد شد.تنها دقایقی طول کشید که اعتماد آنها را جلب کرده و روابط دوستانه ای بین گروه برنامه ساز و این گروه نوجوان زحمتکش ایجاد شود. آنها از محل زندگی شان و سفر به ایران و البته ساعت کاری و درآمدی که بخش اعظم آن را برای خانواده شان به افغانستان می فرستادند صحبت می کنند که داستان غم انگیز زندگی آنها از برنامه های «شکلات تلخ» در هفته های آتی روی آنتن شبکه پنج خواهد رفت و بیننده آن خواهید بود.

لزوم حضور مجری روان شناس در برنامه
مجتبی احمدی، تهیه کننده و کارگردان برنامه تلویزیونی «شکلات تلخ» درباره شکل گیری برنامه می گوید: مدت ها پیش روی فیلمنامه ای با مضمون کودکان کار و خیابان مشغول تحقیق و بررسی بودیم که از دل این تحقیقات میدانی طرح برنامه تلویزیونی «شکلات تلخ» با ساختاری مستند شکل گرفت با توجه به این که گروه مشاور ما در نگارش این فیلمنامه از کارشناسان، مدیران و مسوولان مرتبط در سازمان بهزیستی بودند، طرح را با گروه اجتماعی شبکه پنج مطرح کردیم و با دغدغه مشترکی که مدیران شبکه پنج در خصوص ساماندهی زندگی کودکان کار و خیابان داشتند، به سرعت این برنامه تلویزیونی وارد فاز پیش تولید، تحقیق و نگارش شد.
دکتر مهدی اسماعیل تبار، روان شناس فرهنگی را معمولا با همین عنوان در برنامه های مختلف تلویزیون در مقام مهمان می بینیم که در این برنامه به عنوان مجری هم حضور دارد. احمدی در این باره می گوید: قطعا حضور افرادی که با آنها در این برنامه درگیر هستیم ما را مجاب به حضور یک روان شناس در برنامه می کرد. بدیهی است نوع اتفاق و آسیب هایی که خط محوری برنامه هستند و قرار است به نوعی در فضای این برنامه تحلیل و بررسی شوند با اجرای یک برنامه تلویزیونی تا حدودی متفاوت است. ما در این برنامه مستندطور به مهدی اسماعیل تبار رسیدیم. چون در بسیاری از لحظات این برنامه ورود به سوژه و گپ وگفت با آسیب دیدگان که گاهی کودک کار هستند، گاهی دختران فاصله گرفته و آسیب دیده از خانواده، گاهی یک کودک زباله گرد موضوع ما خواهد بود و... حتما شیوه های تکنیکی و روحی- روانی خاصی را می طلبد که این اتفاق با مهدی اسماعیل تبار و تجربه و تخصصی که همراه با خود در برنامه «شکلات تلخ» آورد، رخ می دهد.
حوالی ظهر، یکی از چهارراه های تهران
 بعد از گپ و گفتی که در مسیر با کارگردان و تهیه کننده برنامه داشتیم، طبق قرار قبلی و لوکیشن از پیش تعیین شده، قرار شد سراغ خانواده ای برویم که کسب وکارشان اسپند دود کردن، شیشه پاک کردن و فروش فال بر سر یکی از چهارراه های تهران است. نکته جالب این که مشخص است گروه برنامه ساز یکی دو روز قبل با این خانواده ملاقات داشته و در مورد برنامه و این که قرار است درباره چه موضوعی صحبت کنند با آنها هماهنگی لازم را داشته است. قطعا سوژه های این برنامه در بسیاری مواقع موافق نیستند جلوی دوربین بروند و داستان زندگی شان را تعریف کنند. مهدی اسماعیل تبار می گوید، خیلی از اوقات ساعت ها با این بچه ها صحبت می کنیم و با آنها گپ و گفت های مفصل داریم و قول امانتداری می دهیم تا این اعتماد و اطمینان برای گفت وگو و روایت زندگی آنها در برنامه مهیا شود. ازاین رو گروه سازنده این برنامه با موانع بسیاری در تولید روبه رو هستند.

پارکی در شمال شهر تهران
قبل از این که گروه تصویربرداری در جای خود مستقر و کار ساخت قصه زندگی سعید و سارا تولید شود، با کارگردان در مورد محوریت های محتوایی دیگر قسمت های برنامه صحبت می کنیم. او می گوید: برنامه با سرفصل کودکان کار و خیابان آغاز شد، اما آسیب های اجتماعی منتج به این اتفاق به زندگی این بچه ها خلاصه نشد. ما در دل این برنامه به داستان اعتیاد والدین هم رسیدیم. طلاق و شکنندگی کانون گرم خانواده یکی دیگر از دلایل موثر بر پدید آمدن کودکان کار و خیابان بود. ما با داستان مهاجرت های اشتباه مواجه شدیم و در ادامه نیز اورژانس اجتماعی که یکی از پایگاه های موثر برای ساماندهی آسیب های موجود از این دسته است و آشنا کردن مخاطبان برنامه با شماره 123 یکی از خط الراس هایی بود که کم کم در کار شکل گرفت.
صحنه آماده تصویربرداری و قرار است یکی از دوربین ها قابی مستند را برداشت کند و دوربین دیگر قاب های داستان پیش رو را ثبت کند. در حالی که گروه تصویربرداری در حال ضبط داستان زندگی سارا و سعید هستند با مهدی اسماعیل تبار دقایقی همکلام می شویم. او می گوید: وقتی ماجرای این برنامه و اهداف کارگردان و شبکه پنج برای ساخت برنامه تلویزیونی مطرح شد با توجه به گپ وگفت هایی که سال ها پیش با وی داشتم علاقه مند شدم تا در کنار این گروه برنامه ساز باشم. نکته جالب در ساخت این برنامه همراه بودن مسوولان در ارگان های مختلف است. به جز چند مقام مسوول مرتبط که علاقه مند نبودند با ما در این مسیر همراه شوند، نمایندگان مجلس شورای شهر، روان شناسان، جامعه شناسان، رئیس سازمان فنی و حرفه ای، مسوولان محترم وزارت کشور و مسوولان دیوان عدالت اداری کشور نه تنها با برنامه همراه بودند که موضوع را دغدغه شخصی و سازمانی شان قلمداد می کردند و ما هم تلاش کردیم با تمام ارگان های مرتبط با ساماندهی زندگی کودکان کار و خیابان وارد بحث شویم و با نگاهی مطالبه گرانه خواستار این باشیم که در این راستا چه اقداماتی صورت گرفته چه اقداماتی در دست انجام است و کدام مقام دراین خصوص کوتاهی کرده است.
آرزوی پرستار شدن «ستایش»
ستایش، دختر نوجوانی است که همراه برادرانش سر این چهارراه کار می کند. او داستان زندگی عجیب وغریبش را با لبخند و امیدواری بسیار روایت می کند.گرچه در لحظاتی اشک در چشمانش حلقه می زند و حتی گروه برنامه ساز را تحت تاثیر داستانش قرار می دهد، اما با غروری مثال زدنی بغضش را مدیریت می کند و از امید و آرزوهایش با دوربین های برنامه صحبت می کند. به گونه ای که برق امید را در چشمان معصومش می توان به وضوح دید. داستان زندگی ستایش و برادرانش هرچند آزاردهنده است، اما او از تصمیمات شیرینی که برای زندگی خود و برادرانش دارد طوری باقدرت و قوت صحبت می کند که حال همه را خوب می کند. ستایش می گوید بیشتر درآمد ما صرف درمان مادر بیمارمان شد. البته او الان حالش بسیار خوب است و قرار است ما هم درس بخوانیم. این روزها که کرونا شیوع پیداکرده و همه ماسک می زنند، خانم پرستار مهربانی برای من و برادرانم هرروز ماسک می آورد و همین مساله باعث شده من هم به رشته پرستاری علاقه مند شوم و تصمیم دارم درس بخوانم و روزی پرستار شوم.

بازسازی اتفاقات مستند با حضور بازیگران
هوا رو به تاریکی است، اما کار ما با گروه برنامه ساز هنوز به پایان نرسیده. احمدی می گوید: در برخی داستان ها و موضوعات مان مانند قصه دختران فراری و پسرانی که با توجه به شرایط خانوادگی شان علاقه مند نیستند در قاب تلویزیون دیده شوند، ما با حفظ امانتداری داستان زندگی این بچه ها را می شنویم.گروه نگارش برنامه قصه زندگی آنها را بازنویسی می کند و به همراه گروه تولید با حضور بازیگرانی که از آنها تست می گیریم، داستان های مستند سوژه های برنامه را به شکل نمایشی روایت و بازسازی می کنیم.
تعدادی از دختران و پسرانی که قرار است نقش های مختلف را در برنامه شکلات تلخ بازی کنند، به دفتر تولید برنامه آمده اند. کارگردان برنامه در گام اول موضوع را با خانواده ها مطرح می کند و قرار است هر یک از این بچه ها نقش کودک یا نوجوان آسیب دیده ای که با موضوعی خاص دست وپنجه نرم کرده است بازی کنند را با آنها در میان بگذارد. برخی خانواده ها برنامه را از قبل دیده اند و در جریان موضوع هستند و برخی دیگر سوالاتی دارند که کارگردان پاسخگوی آنهاست و حتی با نمایش برخی لحظات برنامه به آنها توضیح می دهد شکلات تلخ با محوریت آسیب های اجتماعی به خصوص کودکان کار و خیابان، کودکانی که از اعتیاد یا طلاق در خانواده ها آسیب دیده اند و... ساخته می شوند. از میان افرادی که برای تست نهایی انتخاب می شوند، یک دختر و دو پسر نوجوان موردقبول گروه برنامه ساز قرار می گیرند. تست دوربین گرفته می شود و زمان و مکان تصویربرداری در روز بعد اطلاع رسانی می شود. با توجه به این که قرار است موقعیت مستند برنامه متزلزل نشود، احمدی از دستیارانش می خواهد لوکیشن های واقعی سوژه ها را برای محل تصویربرداری انتخاب کنند تا حس و حال ماجرا دربیاید. نکته جالب این که کارگردان به اتفاق دستیارانش و مهدی اسماعیل تبار همراه بازیگران به محل واقعی حضور سوژه ها می روند و بافاصله حرکات آنها را زیر نظر می گیرند.
بازگشت محبوبه به خانه
حوالی ساعت 21 همراه با گروه برنامه ساز به باکس تدوین می رویم. راف کات های ابتدایی انجام شده و قرار است برنامه نهایی شود. در لحظاتی که قرار است داستان زندگی محبوبه در برنامه تدوین نهایی شود تا به پخش هفته آینده برسد، متوجه می شویم که خانواده دختری که در برنامه با عنوان محبوبه قصه اش روایت می شود، در تماسی با دستیار کارگردان خبر از بازگشت به منزل می دهد. دختری که هفته گذشته بدون نمایش چهره اش در برنامه داستان زندگی اش را تعریف می کند و حالا خبر می دهد که پدر با دیدن او در برنامه سراغش آمده و او را که در یکی از مراکز اورژانس اجتماعی مستقر بوده به خانه برمی گرداند. اتفاق خوشایندی که برای گروه برنامه ساز بسیار غافلگیرکننده و البته باعث خوشحالی شان است...
زیر آسمان شهر چه خبر است؟
دکتر مهدی اسماعیل تبار اجرای برنامه را برعهده دارد. وی دراین باره می گوید: به نظرم «شکلات تلخ» براساس اشکالات و محدودیت های دیده شده در برنامه سازی ویژه آسیب های اجتماعی و تحلیل درست از شکل این نوع کار تدوین و طراحی شده است. یعنی ما یک سری اشکال در برنامه سازی برای این آسیب خاص داشتیم که در رسانه آن طور که باید به آن پرداخته نشد؛ به طور مثال کارشناس در یک استودیو بود و نمی توانست شرایط خاص موجود را با گوشت و پوست و استخوان خود حس کند.
وی همچنین ادامه می دهد: مهم ترین ویژگی برنامه این بود که از داخل اتاق دربسته بیرون آمد و در خیابان و کف شهر رفت دنبال این که ببیند زیر آسمان شهر چه خبر است. شکلات تلخ یک تجربه استودیو در خیابان است و دوربین و مجری در این برنامه به سمت این که در موقعیت ها و چالش های مختلف قرار بگیرند، می روند و در حقیقت بایستی لنز دوربین و سبک و سیاق کارگردانی طوری طراحی شود که واقعیت از هر زاویه ای برای مخاطب عام و خاص محسوس شود.
اسماعیل تبار تاکید می کند: اتفاقات رخ داده در این برنامه بعضی وقت ها خیلی ناراحت کننده است و برخی مواقع حس می کنیم برای به نتیجه رسیدن کار راحتی نداریم. در تحلیل بعضی از آسیب ها ما باید تلویزیون و جایگاه آن را به لحاظ شرم و حیا و حرمت نگه داشتن لحاظ کنیم و مراقب باشیم که اصول و اخلاق و معنویت را در کار مورد توجه قرار داده و بر اساس قواعد عرفی و اخلاقی به مسائل ورود کنیم. همچنین با نظر کارگردان در این برنامه من پنج شخصیت را همزمان باید باهم داشته باشم. یک گزارشگر، یک مجری، یک بازیگر، یک کارشناس و بعد هم مشاوری برای گروه نگارش و نویسندگان برنامه که در مقام یک روان شناس مطالبی را یادآوری می کنم.
این کارشناس و مجری درباره بازخورد مخاطبان هم عنوان می کند: این کار تجربه عجیبی در 25 تا 30 دقیقه بود یا همین حدود در دو روز هفته با دو تکرار شبانه تاثیری روی مردم و تلنگری در جامعه ایجاد کرد که من در فضای مجازی حتی پیام از اروپا داشتم، زیباترین بازخوردی که از برنامه گرفتم این بود که نویسنده ای برای من نوشته بود با دیدن شکلات تلخ گریه کردم و بعد به آینده امیدوار شدم. این همان هدف برنامه است؛ تلخی در عین شیرینی و شیرین بودن بابت درس گرفتن از یک واقعه تلخ و این که زندگی مان را تغییر بدهیم و سواد یعنی توانایی تغییر برای بهزیستی.
او در پایان هم بیان می کند: حداقل کاری که این برنامه انجام داد معرفی اورژانس اجتماعی به مخاطبانش بود. یاد گرفتیم که ما سر چهارراه به بچه ها و کودکان کار پول ندهیم و حتی کالا هم ندهیم، کالا را باز کنیم که کسی نتواند از آنها سوءاستفاده کند، امکان بازگشت کالا نباشد، معرفی اورژانس اجتماعی کار بسیار ارزشمندی بوده که حیف بود تا الان به مخاطب معرفی نشده باشد.