آریا بانو - جنگ ویرانی های بسیاری به دنبال دارد، می توان گفت اقتصاد یکی از اهداف اصلی جنگ ها در دهه های گذشته است، ایران در عصر جدید خود جنگ هایی را تجربه کرده، نقطه مشترک تمام این جنگ ها بازگشت کوپن به عرصه اقتصاد کشور بوده است.

عمر کوپن در ایران به سال 1321 بر می گردد آن زمان که جبهه متفقین از زمین و هوا بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی دوم را نقض و ایران را اشغال کردند.
نا امنی و حضور نیروهای بیگانه از یک سو و بسته شدن راه‌ها از سوی دیگر و خشکسالی باعث شده بود تا وضعیت معیشت مردم در شرایط بدی باشد. مردم ایران با قحطی ناآشنا نبودند. خیلی‌ها «قحطی بزرگ» سه دهه پیش را یادشان بود. اما این بار فرق داشت چرا که کمبود آب و خشکسالی باعث کم‌شدن مواد غذایی نشده بود، سایه شوم جنگ چنین وضعیتی در کشور به وجود آورد.

علی سهیلی، نخست‌وزیر هم در نخستین اظهارنظرش در سال 1321 مردم را به عدم اسراف و حمایت از کشاورزی تشویق کرد. او همچنین به مردم وعده داد تا به زودی راهی برای بهتر شدن وضعیت پیدا خواهد کرد. راهکار دولت، جیره‌بندی ارزاق عمومی و توزیع کوپن در میان مردم بود و بدین ترتیب، از 10 فروردین سال 1321 قند و شکر را کوپنی کرد، از 19 خرداد 1321 نان در سراسر کشور جیره‌بندی شد. موضوعی که چند ماه بعد با اغراض سیاسی درآمیخت و به «شورش نان» در 17 آذر 1321 ختم شد.

بازگشت کوپن بعد از 38 سال
جنگ ایران و عراق، پای کوپن را مجدد به ایران باز کرد، نابسامانی، هرج و مرج، ترس و نگرانی از اینده باعث احتکار کارهای مورد نیاز مردم شد، از سوی دیگر بند خرمشهر که یکی از مهمترین بنادر تجاری ایرن به شمار می رفت مورد تهاجم قرار گرفت و تامین کالاهای اساسی را برای دولت وقت با مشکل روبه رو کرد. تمام این وقایع کشور را نیازمند برنامه گسترده‌ای برای اداره اقتصاد بخصوص تأمین مایحتاج و ارزاق عمومی کرد. آبان 59 بود که شورای عالی دفاع، دستور ایجاد بسیج خدمات عمومی در هر منطقه ای را دارد تا به نوعی سرشمای شود و متناسب با آن کارت های ارزاق همومی توزیع شود، در واقع اولین قدم برای تولد کوپن در کشور برداشته شد.

بهزاد نبوی وزیرصنایع سنگین دوران جنگ و رئیس سازمان بسیج اقتصادی در بخشی از گفت‌وگو با روزنامه کارگزاران در سال 1387 به موضوع کوپن اشاره می کند و این مسئله را یکی از موارد اختلافی در دولت وقت می داند.
نبوی می گوید: جریان راست مخالف سهمیه‌بندی بود و می‌گفت کوپنیسم معادل کمونیسم است. در حالی که امروز هم می‌بینید سهمیه‌بندی درکشور اجرا می‌شود، معادل کمونیسم هم تعبیر نمی‌شود. وی با تاکید براینکه آن زمان طرح سهمیه‌بندی توجیه خیلی روشنی داشت ادامه می دهد: سال‌های ابتدای دهه 60 و با آغاز جنگ دولت برای تامین کالاهای اساسی مشکل داشت. به طور مثال تمام روغن‌نباتی خام مورد نیازمان را از طریق بندرخرمشهر وارد می‌کردیم، بندر خرمشهر نیز بر اثر جنگ اشغال شده بود. با شروع جنگ بنادر محدود آن زمان ما یا اشغال شد یا در تیررس دشمن قرار گرفت و ذخایر ارزی هم محدود بود، به همین دلیل وادار شدیم که کالاها را سهمیه‌بندی کنیم.
وزیر سابق بیان می کند: می‌گفتیم سهمیه‌بندی ربطی به مارکسیسم ندارد، حتی انگلیس هم در زمان جنگ سهمیه‌بندی می‌کرد. این یک اختلاف اصلی بود. حالا می‌توان قضاوت کرد که آیا سهمیه‌بندی نماد تفکر کمونیستی بوده یا شرایط جنگی ایجاب می‌کرد که چنین رفتاری صورت گیرد.
اجرای اولین مرحله کوپن
با وجود این اختلاف ها اما به دلیل شرایط حاکم بر کشور کوپن به یکی از مهمترین مسائل کشور در دهه 60 تبدیل شد و مردم را بارها در صف قرارداد. توزیع کوپن از مرحله اول تا هشتم یعنی از سال 59 تا سال 68 زیر نظر ستاد بسیج اقتصادی که در نهاد نخست وزیری و با همکاری بانک صادرات انجام می شد. آبان 59 نخستین مرحله کوپن توزیع شد، دراین مرحله 10 قلم کالا شامل روغن نباتی، قند و شکر، برنج، پودر شوینده، صابون، پنیر، کره، مرغ، تخم مرغ و گوشت قرمز از طریق کوپن‌ در اختیار مردم قرار گرفت.
با اجرای 10 ساله توزیع کوپنی کالا و پایان یافتن جنگ شرایط اقتصادی کشور تغییر کرد که به دنبال آن نقش کوپن از زندگی مردم کمرنگ شد، دولت هم با توجه به این مسئله و برای کاهش تصدی گری خود در اقتصاد، تامین بخشی از کالاها را به بازار سپر و به دنبال ان هیات وزیران در مصوبه‌ای ستاد بسیج اقتصادی را به وزارت بازرگانی وقت منتقل کرد. با تغییر شرایط جنگی توزیع کوپن به پایان نرسید، حتی شاهد توزیع مرحله نهم کوپن از سال 69 تا سال 72 بودیم. در مرحله دهم توزیع کوپن، اقلام ارائه شده به 5 فقره کاهش پیدا کرد این مرحله از سال 73 تا سال 77 ادامه داشت. کوپن مراحل یازدهم، دوازدهم و سیزدهم را هم پشت سر گذاشت اما همان رونق قبلی را نداشت و کالاهایی چون گوشت و پنیر از لیست اقلام کوپنی خارج شده بود.

با شروع مرحله یازدهم توزیع کوپن‌ها نیزبازهم از تعداد کالاها کاسته شد به گونه‌ای که از سال 1378 توزیع کوپنی گوشت قرمز متوقف شد. درمرحله یازدهم که از سال 1378 تا 1382 ادامه داشت، سرانه روغن در شهرها 36.4 کیلو و در روستاها 25.6 کیلو با میانگین قیمت یارانه ‌ای 701 ریال و تعادلی 3866 ریالی بود. سرانه قند و شکر هم در این مرحله برای شهر، روستا و عشایر به ترتیب، 44.6، 69.4 و 126 کیلو بود که میانگین قیمت آن 445 ریال یارانه‌ای و 1808 ریال تعادلی بود. همچنین دراین مرحله 33 کیلو برنج برای تمام مناطق به قیمت 579 ریال یارانه‌ای و 1171 ریال تعادلی توزیع شد. درکل 5 سال مرحله یازدهم نیز 2.5 کیلو پنیر درمناطق شهری عرضه شد.
در حالیکه سیستم کوپنی در سال 1359 کار خود را با 10 قلم کالا آغاز کرده بود درسال 1386 به سه قلم کالا کاهش یافته بود. اما با حذف برنج از سال 1387 تنها دو قلم کالا شامل روغن و قند و شکر در سیستم کوپنی باقی مانده بود. هرچند این مرحله به‌صورت رسمی به‌عنوان پایان کوپن از سوی مسئولان اعلام نشده بود، اما در مرداد 1389 که شش ماه از اعلام آخرین شماره کوپن قند و شکر گذشته بود و دیگر خبری از شماره جدید نشد، مشخص شد که کوپن به آخر راه رسیده است.
هدفمندی یارانه ها جایگزین کوپن
باروی کار آمدن دولت احمدی نژاد ، اجرای قانون هدفمندی یارانه ها که در دهه 70 نیز مطرح شده بود، قوت گرفت. این رئیس جمهور با جسارتی که داشت خواستار اجرای قانون هدفمندی یارانه ها شد هر چند که در نهایت هر آنچه که قانون هدفمندی می گوید اجرا نشد و یارانه نقدی با مبلغ 45 هزار و 500 تومان به حساب سرپرست خانوار تمام دهک ها واریز شد. در نهایت از سال 1389 هیچ کوپنی اعلام نشد و پس از بحث و گفت‌و‌گوهایی فراوان در انتهای آذرماه همان سال با صدور فرمان هدفمندی یارانه‌ها کوپن به‌صورت رسمی با اقتصاد ایران خداحافظی کرد و یارانه نقدی جای آن را گرفت. براین اساس درحالی که مردم ایران در دی ماه سال 1359 اولین کوپن‌های خود را دریافت کردند، در دی 1389 و پس از 30 سال اولین یارانه نقدی 45 هزار و 500 تومانی خود را دریافت کردند.

جمعیت دریافت‌کننده کوپن در سال 59 حدود 38 میلیون نفر بود که این تعداد در سال 86 و همزمان با توزیع آخرین مرحله کوپن به 70 میلیون رسیده بود. با این حال هدفمندی یارانه‌ها در سال 1389 کار خود را با پرداخت یارانه نقدی ماهانه به بیش از 77 میلیون ایرانی آغاز کرد، روندی که تاکنون ادامه دارد.
اما فاصله گرفتن هدفمندی یارانه‌ها از اهداف پیش‌بینی شده باعث شد تا تمام درآمدهای حاصل از اصلاح قیمت حامل‌های انرژی به اضافه منابع اضافی دولت صرف پرداخت یارانه نقدی شود. حال چند سالی است که قیمت حامل‌های انرژی تغییر نکرده و اختلاف میان قیمت‌های داخلی با منطقه افزایش یافته است.
با این حال مقرر شده است که در سال 99 مبلغ یارانه نقدی از 45 هزار و 500 تومان به 72 هزار تومان افزایش پیدا کند و در طول عمر دولت یازدهم و دوازدهم، برخی دهک ها از دریافت یارانه نقدی حذف شدند و دولت کم کم به سمت اجرای دقیق قانون رفت، البته علت اصلی اجرای دقیق و کامل قانون، شرایط جنگ اقتصادی، فشار تحریم های آمریکا و عدم فروش نفت ایران است.
یارانه های دیگر
کوپن جای خود تنها یارانه نقدی نداده است، بلکه در سال گذشته یارانه معیشتی به واسطه افزایش قیمت بنزین و سهمیه بندی کردن سوخت شکل گرفت که ابهامات بسیاری دراین زمینه وجود دارد چرا که بسیاری از افرادی که باید یارانه معیشتی را دریافت می کردند اعلام می کنند این یارانه شامل حال آنها نشده است. مبلغ پرداختی بابت طرح حمایتی معیشتی دولت به خانوار‌های یک نفره 55 هزار تومان، 2 نفره 103 هزار تومان، سه نفره 138 هزار تومان، چهار نفره 172 هزار تومان و پنج نفره و بیشتر 205 هزار تومان در نظر گرفته شده است که اولین یارانه معیشتی سال 99، امروز یکشنبه 10 فروردین به حساب سپرست خانوار واریز می شود.

کرونا که هوار زندگی مردم شده است، عامل تولد یارانه ای دیگر در کشور شده است. با شیوع این بیماری رئیس مرکز اطلاع رسانی و روابط عمومی سازمان برنامه و بودجه با تاکید بر اینکه ماهانه 330 میلیارد تومان اعتبار در قالب یارانه کرونا بین 3 میلیون نفر توزیع می شود، تاکید کرده است: این جمعیت حمایت‌های دولت را در چهار ماه از 200 تا 600 هزار تومان دریافت می‌کنند.اولین یارانه پرداختی در این قلب در اسفند ماه به واجدین شرایط تخصیص یافته است. به این ترتیب تا پایان خرداد ماه عملیات پرداخت ایران یارانه تداوم خواهد یافت. در این قالب به خانوار یک نفره 200 هزار تومان، خانوار دو نفره 300 هزار تومان، خانوار سه نفره 400 هزار تومان، چهار نفره 500 هزار تومان و خانوار پنج نفره یا بیشتر رقم 600 هزار تومان خواهد بود که بر اساس دولت، 27 اسفند ماه 98 اولین بسته حمایتی کرونا واریز شد.
کوپن در جهان
مردم ایران تنها مردمی نیستند که سیستم کوپنی را تجربه کرده‌اند. در کشورهای توسعه یافته مانند آمریکا و روسیه نیز سیستم کوپنی رایج است، براساس آمار منتشر شده از سوی رسانه‌های امریکایی، تنها در سال مالی 2011، معادل 76.7 میلیارد دلار کالابرگ(بن غذا) در میان اقشار نیازمند حمایت غذایی مردم امریکا توزیع شد. بنابر آخرین آمار 46.4 میلیون امریکایی ماهانه 133 دلار کالابرگ غذا دریافت کرده‌اند. در موضوع کرونا نیز کمک های مالی به مردم آمریکا داده می شود این مسئله در سایر کشورها نیز وجود دارد.
روسیه یکی از کشورهای دیگری است که سیستم کوپنی را تجربه کرده است. روسیه پس از فروپاشی شوروی در سال 1991 با مشکل بزرگ کمبود مواد‌غذایی مواجه و دولت وقت مجبور به سهمیه‌بندی کالاهای اساسی همچون نان شد. در نتیجه تا مدتی از نظام توزیع نان با کالابرگ استفاده کرد.
اتحادیه اروپا نیز در سال 2004 «برنامه توزیع غذا برای افراد محروم» (MDP) را برای تأمین موادغذایی افراد کم درآمد جامعه تصویب کرد. طبق این برنامه تنها افرادی که شرایط بسیار دشوار مالی و اقتصادی داشتند می‌توانستند بن غذا دریافت کنند. سایر اقشار جامعه نیز باید 0.5 تا 20درصد از قیمت یک وعده غذایی را خود پرداخت کنند. در سال 2010، بیش از 18 میلیون نفر در اروپا از بن‌های غذا بهره‌مند شدند.
به نظر می رسد اقتصاد ایرانبه کوپن یا یارانه نقدی گره خورده است موضوعی که باعث نگرانی اقتصاد دان ها و حتی کارشناسان علوم اجتماعی است و دولت ها باید رهایی از چسبندگی به کوپن و وابستگی مردم به یارانه های نقدی ناچیز پیدا کنند تا اقتصاد کشور رونق پیدا کند.