بزرگنمايي:

آریا بانو - چرخش از طبقه متوسط به پایین در جشنواره فجر 38
سایز متن الف الف
لینک کوتاه در کلیبرد کپی شد! http://akhr.ir/6072560
٦٥
٠
قدس آنلاین / جشنواره فیلم فجر امسال بیش از سال های گذشته شاهد فیلم هایی بود که به زندگی طبقات پایین اجتماعی می پردازند. بیشتر از دو سوم از فیلم های حاضر در فجر 38 حول مسائل و داستان های این طبقه روایت می شود. این چرخش سینمای ایران از طبقه متوسط به طبقه پایین می تواند به لحاظ اجتماعی و فرهنگی کاملا معنا دار باشد. طبق نظریه بازنمایی در حوزه مطالعات سینما، سینما بازنمایی کننده آن چیزی است که در متن واقعی جامعه رخ می دهد. بازنمایی، روایت شخصی فیلمساز است از آنچه در جامعه رخ می دهد یا جامعه از زاویه دید فیلمساز. لذا بازنمایی بخش هایی از واقعیت را دارد اما واقعیتی است که فیلمساز می فهمد و تصویر می کند.
بحران های اقتصادی چند سال گذشته کشور بیش از پیش باعث از بین رفتن طبقه متوسط و گسترده و بزرگ شدن طبقه پایین شده است. سینما نیز از این تغییرات متاثر بوده است و این اثرپذیری را در حرکت از فیلم های اجتماعی با محوریت زندگی طبقه متوسط به سمت فیلم هایی با توجه و تمرکز بر زندگی طبقه پایین اجتماعی نشان داده است. در این برهه از زمان، سینما به ابزار و تریبونی برای بازنمایی و نشان دادن زندگی، مصائب و رنج های طبقات پایین اجتماعی تبدیل شده است.
در نقطه مقابل سینما نیز می تواند بر جامعه و شکل گیری ناخودآگاه جمعی ما تاثیر داشته باشد. سینما با تصاویری که از ما به ما ارائه می دهد، دوباره ما را و ذهنیت جمعی مان را می سازد. زمانی که سینما زندگی طبقات پایین اجتماعی را سوژه خودش می کند، نوعی خودآگاهی تازه نسبت به این طبقه در جامعه شکل می گیرد. از این جهت بررسی و تحلیل اینکه سینما چطور این طبقه را نشان می دهد و تصویر می کند حایز اهمیت است. در این یادداشت قصد دارم توصیفی کلی از تصویری که در جشنواره فجر امسال در ده فیلم از طبقه پایین اجتماعی و مسائل آنها ارائه شد داشته باشم. سه کام حبسِ سامان سالور، قصیده گاو سفیدِ بهتاش صناعی ها، شنای پروانه محمد کارت، تومانِ مرتضی فرشباف، دو زیستِ برزو نیک نژاد، کشتارگاه عباس امینی، مردن در آب مطهر برادران محمودی، خروج ابراهیم حاتمی کیا، خورشیدِ مجید مجیدی، خون شد مسعود کیمیایی و تا حدودی مغز استخوانِ حمیدرضا قربانی همگی دغدغه ی این طبقه را دارند.
البته همه این فیلم ها یک نوع نگاه به طبقه پایین ندارند. شاید بتوان گفت دو نوع دیدگاه متفاوت در این فیلم ها به چشم می خورد. بخشی از آنها در عین حال که زندگی طبقات پایین اجتماعی را سوژه خود کرده اند اما این افراد را قربانی محض شرایط نمی دانند، بلکه آنها را افراد فعالی تصور می کنند که برای تغییر شرایط و سرنوشت خود دست به کار می شوند و تلاش می کنند. حاتمی کیا در خروج اعتراض کشاورزان ستمدیده را به رئیس جمهور می برد. کیمیایی در خون شد، در مقابل ظلم ها می ایستد و خانه (وطن) و خانواده اش را حفظ می کند، مجید مجیدی در خورشید، نوجوان داستان را به تلاش و رسیدن به باور و آگاهی تازه از خودش و توانمندی هایش می کشاند.
اما باقی فیلم ها، افراد این طبقه را اسیر شرایط می دانند، اسیرانی که راه برون رفتی از سیاهی و تباهی زندگی شان ندارند. تمام طول فیلم مرثیه سرایی غم آلود فیلمساز است برای مردم این طبقه. مردمی که گرفتار اعتیاد، جنایت، فقر و قتل اند. زندگی آنها در فضایی چرک و کثیف نشان داده می شود. رنگ های به کار رفته و میزانسن ها نوعی تیرگی و ناامیدی را به تصویر می کشند. فضایی که نشانی از زندگی و شادابی ندارد. این فضاسازی مستعد ترس، جنایت و دلهره است. آدم ها در این فیلم ها یا جنایتکارند یا قربانی. چنین تصویری از طبقات پایین اجتماع که در سه کام حبس، شنای پروانه، دو زیست، مردن در آب مطهر و کشتارگاه می بینیم، شاید منصفانه نباشد، چرا که افراد شریفی که در این طبقه اجتماعی با سلامت و کرامت زندگی می کنند را نادیده می گیرد. افراد در این فیلم ها نسبت به یکدیگربی رحم و ناجوانمرد اند. دروغ و دورویی شیوه اصلی زیست آنهاست. این تصویری است که از ساکنان حاشیه شهر و طبقات پایین اجتماعی نمایش داده می شود. آنها بلند پروازاند و به دنبال یک شبه پولدار شدن و برای این امر به هر جنابت و ظلمی نسبت به همدیگر و حتی خانواده خود دست می زنند.
نکته قابل توجه این است که نحوه مواجهه این فیلم ها با مسائل و معضلات طبقات پایین اجتماعی، مواجهه ای فردی و اخلاقی است. به این معنا که مقصر اصلی در داستان ها خودِ فرد است و بی اخلاقی اش. فیلم این طور القا می کند که اگر افراد اخلاق مدارتر باشند، مشکلات حل می شوند. اگر گنده لات ها در «شنای پروانه» کمتر طمع کنند، اگر «دو زیست» ها یکرنگ باشند، اگر مرد داستان «سه کام حبس» بیشتر به فکر خانواده اش باشد و کمتر طمع کند، اوضاع درست می شود. این فیلم ها بستر اجتماعی و تاثیر تبعیضات و ناکارآمدی های اجتماعی و سیاسی را بر رفتار و کنش های شخصیت ها نادیده می گیرند. بسترِ زیست در طبقات پایین، ملتهب و آماده بروز بی اخلاقی های بیشتر است. در چنین بستری، اینکه صرفا پیشنهادات اخلاقی داده شود (یا حتی در فیلم هایی مثل سه کام حبس و مردن در آب مطهر همان پیشنهاد اخلاقی هم طرح نشود)، راهگشا نخواهد بود و به معنای نادیده گرفتن بخش بزرگی از مسائل است. تقلیل دادن مشکلات و بدبختی های طبقه پایین به جنبه های فردی و اخلاقی نوعی جفا به آنهاست. فیلم باید شرح دهد که چه شرایطی و چه بستر اجتماعی این افراد را به سمت بی اخلاقی پیش می برد و آن را نقد کند.
به طور کلی می توان گفت این فیلم ها نقدی بر نظم اجتماعی موجود نیستند، بلکه صرفا نقدی بر بی اخلاقی های شخصی هستند. در نتیجه می توان گفت که فیلمسازان در عین حال که از پرداختن به مسائل طبقه متوسط به مسائل طبقات پایین اجتماعی چرخش داشته اند اما نحوه مواجهه آنها با معضلات این طبقه شبیه طبقه متوسط است. فیلمساز، قصه طبقه پایین را با فرم طبقه متوسط روایت می کند! این نشان می دهد که درست است سینمای امسال چرخشی به سمت طبقات پایین داشته اما نوع نگاه و نوع آسیب شناسی اش، همچنان سبک طبقه متوسطی است!
زهرا اردکانی