بزرگنمايي:

آریا بانو - روزنامه شهروند / یک ماه پیش بخش مسئولیت اجتماعی یکی از برندهای بهداشتی، پویش «زنگ بلوغ در مدارس دخترانه» را به راه انداخت تا در ١٦‌هزار مدرسه به دانش‌آموزان آموزش بهداشتی دهد؛ پویشی که قبل از رسیدن به مدارس، مسیری دو ساله را طی کرد تا خود را به مستطیل سبز برساند و در کنار اولین ‌زنان سکونشین ورزشگاه آزادی به آنها بگوید: «جامعه سالم نیاز به زن سالم دارد و زن سالم به همراه خود داستان‌های زیبایی خلق خواهد کرد.» پویش «زن‌ بودن» هم پویش دیگری بود که قبل از این سعی کرده بود زنان ایرانی را متوجه کند «تک‌تک زن‌ها به سبک زنانه خود می‌اندیشند، عمل و زندگی می‌کنند. به تعداد تک‌تک زن‌ها، نوعی از زنانگی و زن‌بودن وجود دارد و زن بودن یعنی تعریفی که هر زن‌ از خودش دارد.» پویشی که در شبکه‌های اجتماعی هم با هشتگ «زن بودن» با استقبال روبه‌رو شد.
ماجرا اما دو هفته پیش، روی دیگری پیدا کرد؛ بعد از انتقاد تعدادی از کاربران شبکه‌های اجتماعی درباره فعالیت شرکت بهداشتی «م ل» درباره آموزش مسائل مربوط به بلوغ در مدارس، وزیر آموزش‌وپرورش، پانزدهم آبان امسال در توییتر نوشت: «متأسفانه مشخص شد قرارداد واگذاری فضای مدارس به موسسات تبلیغاتی در گذشته امضا شده بود، امروز آن قرارداد را لغو کردم. اجازه تجاری‌سازی فضای مدرسه را نمی‌دهم. لغو قرارداد واگذاری فضای مدارس به موسسات تبلیغاتی.»
مسأله‌ای پیش‌پا افتاده‌؟
مسئولان وزارت آموزش‌وپرورش، هرازگاهی در پاسخ به سوالاتی درباره چرایی محدودبودن آموزش درباره بهداشت زنان گفته‌اند محدودیت‌های ویژه‌ای دراین‌باره دارند و نمی‌توانند مسائلی مانند راه‌های انتقال ویروس اچ‌آی‌وی را به‌طور مستقیم در کتاب‌ها بیاورند. هرچند از‌ سال ٩٢ تا به حال، این روند کمی تلطیف شده است، اما در چند سال گذشته، اضافه و بعد حذف‌کردن آموزش این مسائل از کتاب‌ها، حکایت خودش را داشته است.
آموزش مسائل مربوط به قاعدگی و بهداشت زنان اما موضوعی قدیمی است و موضوعات مربوط به آن، در میان سخنان معلمان پرورشی و بهداشت مدارس دخترانه جایش را پیدا کرده، اما هنوز آموزش رسمی و مستقیمی وجود ندارد و معلمان و مدیران مدارس از این کمبود گله می‌کنند. دو‌سال پیش بود که پروانه سلحشوری، نماینده تهران و عضو فراکسیون زنان مجلس از کمبودهای آموزشی بهداشت زنان در مدارس دخترانه گله کرد و گفت از نظر او در مورد وضع بهداشت جنسی دانش‌آموزان باید دو کار در مدارس انجام شود؛ غربالگری دانش‌آموزان توسط مربیان بهداشت و رعایت بهداشت دانش‌آموزان. او گفت درباره بهداشت و سلامت که بسیار مهم‌اند، نباید تابویی وجود داشته باشد: «مگر قرار است چه کسی در مدارس صحبت کند؟ مربیان بهداشتی که متخصص این حوزه‌اند، باید صریح با دانش‌آموزان صحبت کنند. صحبت و آموزش در اینگونه مسائل کمک شایانی به واردشدن دختران به جامعه می‌کند.»
دختران دانش‌آموز در مقطع اول و دوم متوسطه در گفت‌وگو با «شهروند» می‌گویند در مدرسه آموزش لازم را دراین‌باره ندیده‌اند و پاسخ بیشتر سوالات‌شان را از دوستان‌شان و فضای مجازی می‌گیرند. «مهسا» خبر قاعدگی‌اش را خودش به مادرش داد. او دانش‌آموز دوم متوسطه‌ است و به نظرش، تغییرات مربوط به بلوغ، طبیعی است: «در مدرسه، مشاوران توضیحاتی می‌دهند. دانش‌آموزان کم‌وبیش اطلاعاتی دارند که با توضیحات مشاوران تکمیل می‌شود. برایم عجیب است در عصر رسانه و اطلاعات کسی از بدنش بی‌خبر باشد. هرچند از طرفی حق هم می‌دهم، ما هنوز نمی‌توانیم راحت، سوالات‌مان را از معلمان‌مان بپرسیم، آنها هم چندان احساس وظیفه‌ای دراین‌باره نمی‌کنند.» آگاهی از تغییرات ورود به دنیای زنان برای مهسا، با توضیحات خاله‌اش برای «الیسا» تکمیل‌شد. «یک کلاس دوساعته برای من و دخترخاله‌ام. خاله‌ام پزشک زنان است. توضیحات خوب و علمی‌اش واقعا تاثیرگذار بود. دانستن هیچ‌گاه مضر نیست، این ناآگاهی است که آسیب می‌زند، پس چرا گفتن از بلوغ این همه تابوست؟»
«زهرا»، دانش‌آموز دبیرستانی دیگری معتقد است هنوز در دهه٦٠ زندگی می‌کند. هرگاه همکلاسی‌هایم دراین‌باره حرف می‌زدند، خودم را به جمع‌شان می‌رساندم، به امید این‌که چیزی عایدم شود.» دو‌سال پیش، وقتی زهرا برای نخستین بار عادت ماهانه شد، بالاخره کنجکاوی کار دستش داد و مادرش به او بدبین شد؛ این بدبینی تا جایی پیش رفت که مادر به مدرسه سفارش کرد بیشتر از گذشته حواس‌شان به «زهرا» باشد. «تمام اطلاعاتم به دَرگوشی‌های همکلاسی‌هایم خلاصه می‌شد. از سر کنجکاوی دَرگوشی واژه قاعدگی را سرچ کردم. کنجکاوی که برایم دردسر شد. مادرم تا مدت‌ها تعقیبم می‌کرد. در خانه هم لحظه‌ای از چشمانش دور نبودم.»
احساس گناه دهه شصتی‌ها
دختران دهه شصتی از روزهای اولین عادت ماهانه‌شان، چندان خاطره خوشی ندارند. آنها از یاد نمی‌برند سوال‌های بی‌جواب‌شان را و سکوت‌های اجباری معلمان‌شان در مدارس. این سکوت، تجربه مشترک تعداد زیادی از آنهاست؛ مثل مریم که حالا کارشناس منابع ‌انسانی یکی از شرکت‌های نفتی است، اما هنوز در ٤٠سالگی با زنانگی‌اش کنار نیامده و هرماه احساس گناه به سراغ او می‌آید. او بلوغش را ماه‌ها از مادرش مخفی نگه ‌داشت؛ ماه‌هایی پر از استرس و ترس از لو رفتن. تمام‌ این مدت، ذهن الهه در جست‌وجوی اشتباه احتمالی‌اش بود. رصدها به ‌جایی نرسید. هیچ اشتباهی نبود و تنها راه‌حل، مخفی ماندن موضوع بود. او در ٣٦سالگی لبخند تلخی به آن روزها می‌زند: «به تعداد دختران، تجربه بلوغ وجود دارد. بلوغ برای من محدودیت بیشتر بود و بس.» بعد از ماه‌ها مخفی‌کاری، مادر متوجه راز مریم شد. استرس تمام وجود مادر او را گرفت و با عصبانیت نصیحتش می‌کرد: «پدر و برادرهایت نفهمند! این یک‌ هفته حمام نرو. اگر می‌خواهی مادر شوی در دستشویی طهارت نکن.» این تمام همدلی مادر بود با «مریم». او بعد از سال‌ها از شر وسواس خلاص شد. وسواسی که مشاوران و روانشناسان ریشه آن را در دوران بلوغ «مریم» یافتند. «سال‌ها وسواسی بودم تا اینکه زندگی برایم و اطرافیانم سخت شد. وسواسی که درمانش بیش از یک‌سال طول کشید. قاعدگی برایم حس همراه با شرم داشت، برای همین تا زمانی که ازدواج کنم، از سرویس بهداشتی ته حیاط خانه پدری استفاده کردم تا مبادا پدرم متوجه شود.»
آموزش‌ بهداشت بلوغ
پرحرف و حدیث و دردسرساز
زهرا علی‌اکبری، کارشناس آموزشی آموزش‌وپرورش از این نمونه‌ها بسیار به چشم دیده، به‌ویژه در دوره‌ای که مشاور امور بانوان بود و مسائل دختران مدارس را دنبال می‌کرد. «گفتن از قاعدگی، از تابوهای همیشگی است، به‌خصوص در مورد دختران.» او به «شهروند» از فقر آموزشی در آموزش‌وپرورش می‌گوید، فقری که نمی‌توان آن را انکار کرد. «کتابی در این زمینه وجود ندارد تا در مدارس تدریس شود. فرقی هم ندارد چه برای پسرها چه دخترها. آموزش‌های بهداشت بلوغ خواست دانش‌آموزان است؛ خواستی که خیلی نامحسوس مدیران و مشاوران مدارس به آن پاسخ می‌دهند.»
تصویر مبهم بلوغ، حاصل ترس ازبین‌رفتن حرمت‌ها و سکوت، سال‌های دور مادرانی است که واهمه بالغ‌شدن دختران‌شان و چگونگی روبه‌روشدن با آن را به دوش کشیده‌اند. ترس گفتن یا نگفتن از بلوغ. نگفتن‌هایی که گاهی اوقات بار سنگین گناه، شرم و... را به دختران تحمیل می‌کند. علی‌اکبری نگفتن‌ها و مخفی‌ماندن‌ها را اشتباه‌ترین انتخاب می‌داند: «کنجکاوی‌ دانش‌آموزان در مورد بلوغ را نمی‌توان منکر شد، کنجکاوی‌ای که اگر از مسیر درست پاسخی نیابد، به بیراهه می‌رود. بخش تلخ ماجرا آسیب‌های اجتماعی‌ حاصل از نگفتن‌هاست. اشراف‌داشتن به بدن و تغییرات آن به نوجوان کمک می‌‌کند متوجه عواقب رفتارهای پرخطر ‌شود و در نتیجه ‌درصد بروز رفتارهای خطرزا کاهش می‌یابد.»
ملک‌زاده، مدیر یکی از دبیرستان‌های دخترانه ورامین است. او گفتن از بهداشت بلوغ به شکلی که این چند روز در مورد آن صحبت و تبلیغ شده را در مدارس نمی‌بیند. «آموزش‌های مربوط به بهداشت بلوغ در مدارس، بسته به سطح فرهنگی خانواده‌هاست، چون موضوعی پرحاشیه و دردسرساز است. به‌عنوان مثال در دوره‌ای خانواده‌ها به مسائل مطرح شده از سوی معلم‌ها اعتراض داشتند. برای کاهش اعتراضات، مدارس جلسات آموزش خانواده را برگزار کردند. جلساتی درباره موارد آموزشی که قرار است به دانش‌آموزان ارایه شود. در این روش تنش‌ها و اعتراضات تا حدودی کاهش می‌یابد.»
چندسالی است «تفکر و سبک زندگی» را مشاوران مدارس تدریس می‌کنند؛ درسی برای گفتن از بهداشت بلوغ، البته خیلی نامحسوس. ملک‌زاده صحبت شفاف در مورد بهداشت بلوغ را مختص حاشیه‌های مربوط به بعد از زنگ بلوغ در مدارس دخترانه می‌داند: «وجود چنین درسی در مدارس احساس می‌شود؛ خلأیی که با وجود حجم بالای کتاب‌های درسی و ساعات آموزشی همچنان وجود دارد و برای رفع آن مستلزم حذف یکی از دروس هستیم. دانش‌آموزان امروز با دهه‌های قبل متفاوتند و راحت خواسته‌ها و نیازهای‌شان را در مدارس عنوان می‌کنند. آموزش بهداشت بلوغ خواسته دانش‌آموزان است و بارها به شکل غیرمستقیم به این مسأله تأکید داشته‌اند؛ به‌عنوان مثال وقتی کارشناسان دینی به مدرسه می‌آیند، دانش‌آموزان سعی می‌کنند بحث را به بهداشت بلوغ بکشانند و اطلاعاتی به‌ دست بیاورند، البته حضور کارشناسان تخصصی هم می‌تواند نتیجه مطلوب داشته باشد.»
فرح فرزانه، متخصص زنان و انکولوژی زنان: وزارت بهداشت در کنار آموزش‌وپرورش به میدان بیاید
تبعید به آغل یا طویله خاطره مشترک قاعدگی تمام دختران هندوی نپالی است. حکم مادرشدن و زایمان هم برای این دختران جز طردشدن به آغل‌ها نیست. شرایط دختران افغانستان اما کمی بهتر از همنوعان‌شان در نپال است، چون با استناد به آمارهای صندوق کودکان سازمان ملل ٧٠درصد دختران مکاتب افغانستان از ترس نازایی در سیکل قاعدگی حمام نمی‌کنند و ٢٩درصد دیگر ترجیح می‌دهند در این دوره به مدرسه نروند.
حمام‌نرفتن، طهارت‌نداشتن، نخوردن لبنیات، بستنی و سبزیجات و... باورهایی است که در جوامع درحال توسعه سینه‌به‌سینه از مادران به دختران می‌رسد تا مبادا دختری نازا شود، باورهایی است که متخصصان این حوزه آن را تأیید نمی‌کنند. فرح فرزانه، متخصص زنان و انکولوژی زنان یکی از آنهاست که نظافت دوران قاعدگی را صددرصد توصیه می‌کند. او به «شهروند» می‌گوید: «نظافت حین قاعدگی، قبل و بعد از این سیکل توصیه صددرصدی متخصصان است؛ چون ترشحات باقیمانده باعث عفونت‌های بعد از قاعدگی می‌شود. زنان و دختران بسیاری از عفونت‌های قاعدگی شکایت دارند. بخشی از این عفونت‌ها به دلیل تغییرات هورمونی است که رویph واژن تأثیر می‌گذارد و شست‌وشو می‌تواند در پیشگیری از عفونت‌ها تأثیرگذار باشد. عفونت‌هایی که با عوارضی همچون سوزش، خارش، ترشحات و دردهای زیر شکم نمود می‌یابد و درصورت مزمن‌شدن روی شرایط رحم و باروری تأثیر می‌گذارد.»
او آگاهی از شرایط بلوغ را حق طبیعی دختران می‌داند: «آگاهی‌بخشی به‌ عهده مدارس و خانواده‌هاست و تا زمانی که معلم‌ها و مادران آموزش ندیده باشند، دختران نحوه برخورد درست با این پدیده را نمی‌آموزند. آموزش‌هایی که قبل از ٩سالگی باید شروع شوند تا دختران بدانند قرار است چه تغییراتی در بدن‌شان اتفاق بیفتد. آموزش‌هایی که به صورت فیلم، کارتون و گفتاری می‌توانند ارایه شوند؛ روش‌هایی که آموزش‌وپرورش باید به آن بیندیشد و نقش اصلی را هم وزارت بهداشت می‌تواند به‌ عهده بگیرد.» او یکی از ویژگی‌های ایرانیان را اعتمادداشتن به وزارت بهداشت می‌داند: «برعکس بسیاری از جوامع ایرانیان به وزارت بهداشت اعتماد دارند و در زمینه بهداشت بلوغ اگر کوتاهی تا به امروز وجود دارد، به کم‌کاری وزارت آموز‌ش‌وپرورش و وزارت بهداشت برمی‌گردد. یکی از مباحث اصلی جلسات اولیا و مربیان در مدارس باید موضوع بلوغ باشد؛ جلساتی که تنها به مادران معطوف نباشد و پدرها و برادرها و خواهرها را هم پوشش بدهد، چون پسری که قرار است روزی برادر بزرگتر شود، باید اطلاع داشته باشد تا خواهرش به دلیل قاعدگی از او شرم نکند یا پدرش به دلیل قاعدگی مهر پدری را از دخترش دریغ کند. بلوغ طیف گسترده‌ای دارد و متاسفانه مشکلات روحی و روانی بسیاری را به وجود می‌آورد. خانواده‌ها باید بدانند قاعدگی پدیده‌ای است مانند غذاخوردن و... .» این متخصص زنان یکی از بیماری‌های بلوغ را تنبلی تخمدان می‌داند که با چاقی یا سیکل نامرتب قاعدگی همراه است. او در این‌باره می‌گوید: «هر دختر بالغی باید بین ٣٥ تا ٤٠روز یک‌بار عادت‌ ماهانه شود، چون در غیراین‌صورت رحم به مرور بیمار می‌شود و می‌تواند از عوامل نازایی شود، البته در بلندمدت باعث ضایعات سرطانی یا پیش‌سرطانی می‌شود. شروع و خاتمه و حجم قاعدگی از مسائل مهمی است که باید به آن توجه شود؛ به‌عنوان مثال حجم بالای قاعدگی می‌تواند منجر به کم‌خونی شود که درصورت ادامه روند عوارضی را برای فرد در پی خواهد داشت. بلوغ‌های زودرس و همین‌طور دیررس هم غیرطبیعی‌‌اند و باید توسط پزشک بررسی شوند، به همین‌منظور خانواده‌ها باید با شکل طبیعی این پدیده آشنا شوند تا بتوانند حالت غیرطبیعی آن را تشخیص دهند و به پزشک مراجعه کنند.»