بزرگنمايي:

آریا بانو - شرق / نوبت به آبله‌مرغان و زونا که می‌رسد، همیشه سوالاتی اینگونه ذهن ما را به خود درگیر می‌کند: آیا زونا واگیردار است؟ آیا اگر آبله‌مرغان گرفته باشیم زونا هم می‌گیریم؟ آیا زونا فقط در افراد مسن ایجاد می‌شود؟ آیا ممکن است شخصی دو بار آبله‌مرغان بگیرد؟ چطور می‌توانیم علایم این دو بیماری را از هم تشخیص دهیم؟ دکتر ژانت سروش، متخصص بیماری‌های عفونی، اطلاعات کاملی را در مورد علایم، عوارض، راه‌های انتقال و درمان این دو بیماری شرح می‌دهد.
زونا چیست؟
زونا نوعی عفونت ویروسی است که توسط ویروس هرپس‌زوستر ایجاد می‌شود. هرپس‌زوستر، ویروسی از خانواده ویروس‌های تب‌خالی به شمار می‌آید. زونا در واقع نوعی بیماری پوستی از خانواده تب‌خال است اما علایم آن با تب‌خال متفاوت است. معمولا در طول زندگی یک‌بار ویروسی از خانواده ویروس‌های تب‌خالی وارد بدن‌مان می‌شود که براساس نوع ویروس، می‌تواند علایم مختلفی داشته باشد. اگر هرپس‌زوستر وارد بدن شود، اولین بار به صورت آبله‌مرغان ظاهر می‌شود که این معمولا در طول کودکی یا نوجوانی اتفاق می‌افتد. دوره ابتلا به آبله‌مرغان حدود هفت تا هشت روز است و این بیماری خودبه‌خود بهبود پیدا می‌کند. فرد معمولا این دوره را به راحتی می‌گذراند و مشکلی پیدا نمی‌کند، به جز موارد استثنا که ممکن است عوارضی بر اثر آبله‌مرغان ایجاد شود اما این موضوع خیلی شایع نیست. نزدیک به 90درصد افراد جامعه تا 25سالگی مبتلا به آبله‌مرغان می‌شوند. در نتیجه 10درصد از آنها ممکن است بعد از 25سالگی آبله‌مرغان بگیرند، که در این صورت عوارض و علایم آن شدید‌تر و طول درمانش طولانی‌تر خواهد بود.
افرادی که در طول زندگی‌شان آبله‌مرغان می‌گیرند پس از بهبودی از آن، ویروس آبله‌مرغان به‌صورت مخفی در گانگلیون‌های عصبی بدن‌شان باقی می‌ماند. این اتفاق برای همه افراد می‌افتد و هیچ عارضه‌ای برای فرد ایجاد نمی‌کند. ممکن است تا آخر عمر هم هیچ علامتی نداشته باشد و ویروس مجددا خود را نشان ندهد.
تفکر اشتباه
برخلاف تفکر اشتباهی که در میان مردم وجود دارد، کسی دو بار آبله‌مرغان نمی‌گیرد. یعنی قطعا فردی که یک‌بار مبتلا به آبله‌مرغان شده است، به دلیل اینکه در مقابل آن ایمنی پیدا می‌کند، برای بار دوم به آن مبتلا نخواهد شد. تنها ممکن است دچار بیماری‌هایی شبیه به آبله‌مرغان شود و آن را با آبله‌مرغان اشتباه بگیرد.
بدن خود را قوی کنید
بیماری زونا در صورتی اتفاق می‌افتد که ویروس مخفی شده در گانگلیون‌های عصبی فعال شود. این اتفاق در صورتی رخ می‌دهد که بدن فرد دچار ضعف ایمنی باشد که خود می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. انجام شیمی‌درمانی، مصرف داروهای کورتونی، بیماری ایدز، استرس‌های روحی، عمل‌های جراحی و لاغری شدید از جمله عواملی هستند که می‌توانند باعث ضعف سیستم ایمنی بدن شوند. زمانی که این ویروس نهفته، فعال می‌شود، خود را به صورت بیماری زونا نشان می‌دهد.
زونا یا آبله‌مرغان؟
علایم کلینیکی بیماری زونا تا حد زیادی با علایم آبله‌مرغان متفاوت است. آبله‌مرغان معمولا با جوش‌های آب‌داری ظاهر می‌شود که سرتاسر بدن را می‌گیرد که این جوش‌ها معمولا اول روی تنه و گردن و سپس روی صورت ظاهر می‌شوند. دوره آن هفت تا هشت روز است و همراه با آن، تب و علایم خفیف سرماخوردگی و آنفلوآنزا نیز مشاهده خواهد شد. اما زونا بیماری کاملا موضعی به شمار می‌آید و همراه با تب و علایم سرماخوردگی نیست. زمانی که فرد مبتلا به زونا می‌شود، معمولا تا چند روز قبل از آن بدون اینکه ضایعه پوستی دیده شود، احساس درد و ناراحتی شدیدی در نواحی درگیر زونا خواهد داشت که به دلیل نبود ضایعه پوستی، تشخیص بسیار دشوار می‌شود و ممکن است برخی اوقات دردهای قلبی و ریوی با این بیماری اشتباه گرفته شوند.
با گذشت دو یا سه روز از زمان شروع درد، سوزش و خارش، ضایعات پوستی در همان ناحیه‌ای که درد ایجاد شده، به تدریج به صورت دانه‌های آب‌دار تاولی ظاهر می‌شوند که در این صورت تشخیص زونا برای پزشک راحت‌تر است. از مشخصات دیگر زونا این است که معمولا تنها یک طرف خط وسط بدن را درگیر می‌کند و ضایعات تاولی از خط وسط رد نمی‌شوند. علاوه بر این، مایع داخل تاول‌ها کاملا شفاف است و ضایعات معمولا با چیز دیگری اشتباه گرفته نمی‌شوند. اما اگر چند روزی از آن بگذرد یا عفونت مجددی روی این ضایعات ایجاد شود، ممکن است این مایع آبکی شفاف تبدیل به مایع چرکی شود. بنابراین تظاهر اولیه زونا دانه‌هایی است که در ناحیه درد ایجاد می‌شود و بعد به‌تدریج آب‌دار و بزرگ‌تر می‌شوند. بعد از گذشت چند روز مایع داخل تاول تخلیه می‌شود و تاول شروع به دلمه بستن می‌کند. این دلمه‌ها پس از مدتی می‌افتند و جای آن لک‌های کوچک و کمرنگ قهوه‌ای یا قرمز باقی می‌ماند که آن هم با توجه به سن بیمار بعد از 10 الی 20 روز به‌تدریج از بین می‌رود. به طور خلاصه از زمانی که درد شروع می‌شود تا زمانی که ضایعات خشک می‌شوند، ممکن است چیزی حدود 10 الی 15 روز طول بکشد.
بیماری زونا در هر سنی ممکن است اتفاق بیفتد. به عبارت دیگر این بیماری مختص افراد مسن نیست. در صورت وجود ضعف شدید در سیستم ایمنی بدن، حتی ممکن است شخص در 20سالگی به آن مبتلا شود. با این حال زونا در میان افراد مسن شایع‌تر است.
عوارض احتمالی زونا
زونا بیماری کاملا موضعی است و به غیر از خارش و سوزش و درد، باعث تب، ضعف و بی‌حالی نمی‌شود. این بیماری معمولا در یک درماتوم محدود پوستی اتفاق می‌افتد. هر درماتوم واحدی از پوست است که شاخه‌های عصبی به خصوصی در آن قرار گرفته است. این بیماری معمولا محدود به یک یا دو درماتوم است، یعنی قسمت‌هایی از پوست را درگیر می‌کند که عصب‌های آنها مشترک‌اند. بنابراین، زونا تمام بدن را درگیر نمی‌کند. ممکن است روی قسمتی از قفسه سینه، پشت، گردن یا صورت اتفاق بیفتد. زونا بر روی صورت کمی خطرناک‌تر است زیرا اعصاب مربوط به سر و صورت حساس‌تر هستند. اگر اطراف چشم‌ها را درگیر کند، می‌تواند منجر به التهاب قرنیه، آسیب‌های چشمی و کوری شود و اگر در نواحی پیشانی اتفاق بیفتد، می‌تواند منجر به درگیری شریان‌های مغز شود. اما اگر در نواحی دیگر مانند قفسه سینه، شکم، دست، پا و اندام‌های دیگر باشد، خطر زیادی برای فرد ندارد اما به هرحال باید به آن رسیدگی کرد تا دوره درمان طی شود. از دیگر عوارض آزار‌دهنده زونا، وجود درد عصبی بعد از زونا است. این درد در حالی اتفاق می‌افتد که ضایعات پوستی کاملا برطرف شده و دیگر اثری از زونا وجود ندارد، اما درد خنجری بسیار آزاردهنده‌ای در نواحی درگیر شده زونا به خصوص هنگام شب، فرد را آنقدر آزار می‌دهد که مجبور می‌شود از مسکن‌های خیلی قوی و داروهای آرام بخش استفاده کند. این عارضه در همه افراد اتفاق نمی‌افتد. اما اگر فردی درگیر آن شود، بسیار شدید و دردناک خواهد بود و ممکن است حتی تا یک سال بعد از درمان بیماری باقی بماند.
راه انتقال زونا
بر خلاف آبله‌مرغان، زونا از راه تنفسی به افراد دیگر منتقل نمی‌شود و تنها راه انتقال آن، از طریق تماس با مایعی است که از تاول‌ها خارج می‌شود. بنابراین اگر فردی که تا به حال آبله‌مرغان نگرفته باشد، با مایع درون تاول‌های شخص مبتلا به زونا تماس مستقیم داشته باشد، مبتلا به آبله‌مرغان خواهد شد نه زونا. برای مثال اگر کودکی که مادربزرگش مبتلا به زونا است، در منزل بهداشت را رعایت نکند و به طور اتفاقی با ترشحات تاولی او تماس پیدا کند، به آبله‌مرغان مبتلا خواهد شد به شرطی که تا به حال آبله‌مرغان نگرفته باشد. در حالی که اگر در گذشته آبله‌مرغان گرفته باشد، اتفاقی برای او نخواهد افتاد. در نتیجه برای جلوگیری از ابتلای اطرافیان به آبله‌مرغان لازم است که شخص مبتلا به زونا تحت ایزوله تماسی قرار بگیرد. یعنی زخم‌ها و تاول‌هایش را بپوشاند، روزی دو تا سه بار آنها را ضد عفونی کند و حداقل روزی یک‌بار دوش بگیرد تا از ایجاد عفونت‌های میکروبی جدید روی ضایعات جلوگیری و احتمال ابتلای اطرافیان نیز کمتر شود.
زونا واگیردار نیست
زونا عملا بیماری واگیرداری نیست و از داخل بدن نشأت می‌گیرد. به عبارت دیگر، ما زونا را از شخص دیگر نمی‌گیریم، بلکه بر اثر فعال شدن ویروسی اتفاق می‌افتد که پس از ابتلای آبله‌مرغان در بدن‌مان پنهان مانده است. پس نکته مهم این است که اگر شخصی تا به حال آبله‌مرغان نگرفته باشد، در هر سنی که ویروس هرپس زوستر یا زونا وارد بدنش شود، آبله‌مرغان می‌گیرد، نه زونا. برای مثال آبله‌مرغان در 45سالگی هم می‌تواند اتفاق بیفتد.
زونا واکسن ندارد
برای پیشگیری از زونا واکسنی وجود ندارد زیرا زمانی که به آبله‌مرغان مبتلا می‌شویم، ویروس آن تا آخر عمر در بدن‌مان باقی می‌ماند و ما نمی‌توانیم از فعال شدن آن جلوگیری کنیم. اما واکسن آبله‌مرغان در تمام جهان به خصوص کشورهای غربی تولید شده است و جزو واکسیناسیون‌های معمولی کودکان انجام می‌شود. استفاده از واکسن می‌تواند برای چند سال یا چند دهه ایمنی نسبی ایجاد کند اما تاثیر آن مادام‌العمر نیست. این واکسن در کشور ما هنوز جزو واکسیناسیون‌های معمولی کودکان قرار نگرفته است و حتی به سختی می‌توان آن را به صورت تکی و موردی تهیه کرد.
درمان زونا چیست؟
توصیه می‌شود شخصی که مشکوک به ابتلای زوناست و اولین دانه‌های این بیماری روی پوستش ظاهر شده، طی 24 تا حداکثر 72 ساعت بعد از ظهور اولین نشانه‌ها به پزشک مراجعه کند تا با تشخیص او دوره درمانش را آغاز کند. درمان زونا با استفاده از داروی ضد ویروس هرپس زوستر انجام می‌گیرد. پزشک با توجه به شدت بیماری، گستردگی آن، شرایط و ضعف سیستم ایمنی بیمار تصمیم می‌گیرد که دارو را به صورت تزریقی در بیمارستان تجویز کند یا به صورت خوراکی در منزل. اگر بیمار ضعف ایمنی شدید داشته باشد باید بستری شود و نوع تزریقی دارو را دریافت کند. اما اگر از لحاظ سیستم ایمنی مشکلی نداشته باشد، مانند سالمندانی که نسبتا سرحال هستند، می‌توان برای درمان آنها از نوع خوراکی دارو استفاده کرد. دوره درمان دارویی زونا معمولا بین پنج تا هفت روز است و بعد از آن خود به خود از بین می‌رود. توصیه می‌شود که بیمار در دوره درمان خود از محلول‌های ضدعفونی‌کننده مانند ائوزین یا بیتادین استفاده کند. این محلول‌ها به خشک شدن تاول‌ها کمک می‌کنند.
مراقب ناقل‌ها باشید
شخصی که مبتلا به آبله‌مرغان می‌شود از سه تا پنج روز قبل از بروز علایم آن (تب و لرز و بی‌حالی) تا زمان خشک شدن کامل ضایعات، می‌تواند از طریق ترشحات تنفسی، عطسه و سرفه بیماری خود را به اطرافیان انتقال دهد. به عبارت دیگر سه تا پنج روز قبل از بروز جوش‌ها و تا حدود هفت تا هشت روز بعد از بروز جوش‌ها می‌تواند بیماری را انتقال دهد. اما در مورد زونا انتقال بیماری به این سرعت و شدت نیست و تنها از طریق تماس با ترشحات تاول‌ها این انتقال رخ می‌دهد. بعد از دلمه بستن و خشک شدن تاول‌ها دیگر انتقالی صورت نمی‌گیرد. خانم‌های حامله، افرادی که در حال شیمی‌درمانی هستند و کسانی که تا به حال آبله‌مرغان نگرفته‌اند، بهتر است که از تماس با افراد مبتلا به زونا و آبله‌مرغان خودداری کنند.